“Üsküp ki Yıldırım Bayezid Han diyarıdır,
Evlad-ı Fatihan’a onun yadigarıdır.
Firuze kubbelerle bizim şehrimizdi o;
Yalnız bizimdi, çehre ve ruhiyle biz’di o.”
Yahya Kemal Beyatlı
(Kaybolan Şehir şiirinden)
Balkan Yarımadası’nın ortasında Vardar Nehri’nin ikiye böldüğü Üsküp şehri, 1392 yılında Yıldırım Bayezid döneminde Osmanlı akıncısı Paşa Yiğit Bey tarafından fethedilmiştir. Uygulanan iskan politikası sonucunda Anadolu’dan getirilen Türkmenlerin yerleştirilmesi ile müslüman nüfusu arttırılan Üsküp, Sırbistan’a ve Bosna’ya uzanacak Osmanlı fetihlerinin yürütüldüğü en önemli uç merkezi haline gelmiştir.
1455 tarihli tahrir defterine göre Üsküp’te otuz bir mahalle vardı. Müslümanların yaşadığı yirmi üç mahallede nüfusun % 63’ü, Makedon, Arnavut ve az sayıda yahudiden oluşan gayri müslimlerin ikamet ettiği sekiz mahallede ise nüfusun % 37’si yaşıyordu. Müslüman-Türkler, 1468’de nüfusun %68.6’sını, 1529’da %72.8’ini ve 1544 yılında ise %79.5’ini meydana getirmekteydi. 16. ve 17. yüzyılda dışarıdan gelen göçlerle Üsküp’teki Türklerin sayısı daha da artmıştır. Müslüman ve gayri müslim nüfus sayısındaki artış, şehrin dışarıdan önemli oranda göç aldığını ortaya koymaktadır. 1569 yılına gelindiğinde toplam nüfus 30.000’e ulaşmıştı.
İkinci Viyana Kuşatması’ndan sonra Üsküp şehri, Avusturya’lı general Piccolomini tarafından 1689 yılında işgal edilmiş ve bölgedeki Müslüman ve gayri müslim halkın önemli bir çoğunluğu göç etmek zorunda kalmıştı. İşgal sonrası yıllarda ciddi anlamda nüfus kaybına uğrayan Üsküp ancak 19. yüzyılın sonunda eski nüfusuna ulaşabilmiştir. 1831’de toplam nüfus, 22.260, 1870’te 20.800 kişi iken 1877’de 16.462 Müslüman, 14.586 Hristiyan ve 160 Yahudi olmak üzere 31.208’e ulaşmıştır.
1877-1878’de Kosova vilayetine bağlanan Üsküp sancağının, Üsküp, Kalkandelen, Kırçova, Köprülü, Pirlepe, Kıvırcık, Kırnık ve Kaçanik adlarında sekiz kazası bulunmaktaydı. Üsküp sancağı, coğrafi konumu itibari ile hem stratejik hem de kültürel açıdan Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli bir parçası idi. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Üsküp Sancağında yaşayan Müslümanlar, daha güvenli bölgelere özellikle Osmanlı’nın Anadolu topraklarına doğru göç etmeye başlamışlardı. Üsküp sancağındaki Müslüman nüfusun göçü bölgedeki demografik yapıyı ciddi şekilde etkilemiştir. 1881 yılına gelindiğinde Üsküp çok çeşitli etnik grupların ve dini toplulukların bir arada yaşadığı bir sancak olarak öne çıkmaktadır.
1881 nüfus sayımında Kosova vilayeti nüfusu, 721.087 iken merkez sancağı Üsküp’te Müslümanların sayısı 55.429 kadın, 60.429 erkek olmak üzere 115.858, Bulgarların sayısı 70.262 kadın, 77.586 erkek olmak üzere 147.848 ve Rumların sayısı 3447 kadın, 3801 erkek olmak üzere 7248’di.
1900’lü yılların başına gelindiğinde, Üsküp’ün nüfusu 19. yüzyıldaki çok kültürlü yapısını sürdürüyordu.
15 Haziran 1900 tarihli Osmanlı Arşivi belgesinde, Nüfus İdare-i Umumiyesi müdürü Tahsin Bey’in Hariciye Nezaretine gönderdiği yazıda, Kosova vilayetinin merkez sancağı Üsküp ve diğer sancakları ile birlikte müslim ve gayr-ı müslimlerden oluşan güncel nüfus cetvelinin ekte yer aldığı belirtilmiştir.
Belgede, Kosova vilayetinin 1900 senesi nüfus toplamının 777.729 kişi olup bunun 443.012’sinin Müslüman ve 334.717’sinin gayr-i müslim olduğu görülmektedir. Ayrıca yapılan nüfus sayımında, Taşlıca ve Kalkandelen kazalarının yalnız erkek nüfusunun yazıldığı, Prizren ve Luma kazalarınca nüfus sayımının henüz yapılamadığı, Priştine sancağının Merkez kazasında erkek nüfus sayılabilmiş ise de bu sancak ahalisinin muhalefeti nedeni ile kadın nüfusun sayılamadığı belirtilmiştir. Priştine ve Yenipazar sancaklarında Rum, Katolik, Latin ve Protestan, Taşlıca sancağında Bulgar, Katolik, Protestan ve Yahudi nüfuslarının sayılamadığı, İpek sancağında ise Protestan ve Yahudilerin tamamının sayılamadığı bildirilmiştir.
Bu cetvelde ilk sırada yer alan Üsküp sancağının 1900 yılındaki toplam nüfusu, 151.050 erkek, 140.447 kadın olmak üzere 291.497 kişidir. 1900 yılında Üsküp’teki Müslüman nüfus ise 65.416 erkek ve 60.832 kadın olmak üzere toplam 126.248’dir. Üsküp’ün yanı sıra Kosova vilayetine bağlı Priştine, Yenipazar, Taşlıca, İpek, Prizren sancaklarının da bu belgede nüfus sayımları eksik sayımlarla birlikte gösterilmiştir. Üsküp sancağında ise sayımın eksiksiz tamamlandığı dikkat çekmektedir.
Kaynakça:
BOA.Y.PRK.DH.11/46.1-2’den naklen, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kosova Vilayeti, İstanbul: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 2007, No. 87, s. 339.
Emel Gündoğdu Bolat, 1877-1924 Yılları Arasında Balkanlardan Anadolu’ya Göçler Esnasında Üsküp Vilayeti, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 75.
Yakup Ahbab, Üsküp Sancağı’nın İdari ve Sosyoekonomik Yapısı (1876-1911), Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, s. 29.
Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2010, s. 284-288.
Halil İnalcık, Türkler ve Balkanlar, Bal-Tam Türklük Bilgisi, Sayı 3, Prizren 2005, s. 125.
Üsküp, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi cilt. 42, 377-381.
AYŞE
02 Ocak 2025İyi bir çalışma yapılmış