Osmanlı ilmî geleneğinde, padişahın huzurunda yürütülen ilmî müzakerelerin önemli bir yeri vardır. “Huzur Dersleri”, Ramazan aylarında sarayda, Kur’an tefsiri merkezli ilmî tartışmaların yapıldığı seçkin meclislerdir. 1759’da Sultan III. Mustafa döneminde kurumsal bir nitelik kazanan bu gelenek, halifeliğin kaldırıldığı 1924’e kadar kesintisiz sürmüştür. Bu tefsir dersleri, Osmanlı’da dinî bilginin hem devlet nezdinde hem de toplum katında temsil edildiği en yüksek platformlardan biri haline gelmiştir.
Bu yazı, Kuzey Makedonya kökenli âlimlerin Huzur Dersleri’ndeki varlığını ele almakta ve onların ilmî, kültürel ve tarihî katkılarını merkeze taşımaktadır. Üsküp, Manastır, Debre, Serez, Kalkandelen, Pirlepe, Ohrid ve Köprülü gibi şehirlerden yetişen ulema, payitahtın ilmî atmosferine canlılık kazandırmış; böylece Balkanlar ile İstanbul arasında güçlü bir ilim köprüsü kurulmuştur.
İslam tarihinde hükümdar huzurunda yapılan ilmî toplantılar “muhâdara” olarak anılır. Osmanlı’da bu gelenek, sistematik bir biçim kazanarak Huzur Dersleri adıyla kurumsallaşmıştır. Derslerde Şeyhülislâm tarafından belirlenen mukarrir (dersi sunan) ve muhataplar (yorumlayan âlimler) Kur’an-ı Kerîm’in Beyzâvî tefsirinden hareketle tartışmalar yürütürdü. Bu oturumlar, hem ilmî liyakatin hem de ahlâkî olgunluğun sınandığı birer ilmî meclis niteliği taşırdı (Kara, 2011: 523).
Huzur Dersleri’ne davet edilmek, Osmanlı uleması için büyük bir şeref sayılırdı. Zira burada yalnızca bilgi değil, hitabet, vakar ve temsil kabiliyeti de ölçülürdü. Bu sebeple Huzur Dersleri, Osmanlı ilmiye teşkilatının hem sembolü hem de en yüksek onur mertebesi olarak görülmüştür.
14. yüzyılda Osmanlı hâkimiyetine giren Makedonya, kısa sürede İslam kültürünün ve Türk ilim geleneğinin önemli merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Üsküp, Manastır, Debre ve Serez gibi şehirlerde açılan medreseler, Balkan coğrafyasını imparatorluğun entelektüel damarına bağlamıştır (Yüksel, 2005: 37-39). Bu medreselerde yetişen yetenekli talebeler, yüksek tahsil veya tekamül için İstanbul’a yönelmiş ve zamanla Osmanlı’nın en seçkin ilmî meclislerinde yer almışlardır.
Osmanlı’nın liyakat esasına dayanan ilmiye sistemi, taşradan gelen âlimlerin merkeze yükselmesini mümkün kılmıştır. Huzur Dersleri’ne katılan Makedonyalı ulema da bu hareketliliğin en seçkin örnekleridir.
Huzur Dersleri’nde yer alan Makedonyalı âlimlerin listesi, Osmanlı’nın coğrafî çeşitliliğini ve ilmî kapsayıcılığını yansıtır: Debreli Vildan Fâik Efendi, Serezli Hacı Eyüp Sabri Efendi, Debreli Tâlip Tevfik Efendi, Manastırlı Muhammed Emin Efendi, Kalkandelenli Recep Rüştü Efendi, Kalkandelenli Muhammed Hurşid Efendi, Pirlepeli Ahmed Efendi, Ohrili Muhammed Ali Necati Efendi, Serezli Ahmed Şükrü Efendi, Serezli Hacı Mustafa Nuri Efendi, Serezli Hacı Ömer Efendi, Manastırlı Hafız Mustafa Efendi, Üsküplü Muhammed Rıfat Efendi, Manastırlı Recep Efendi, Kalkandelenli Numan Efendi, Debreli İbrahim Hulûsî Efendi, Köprülü Halil Efendi ve Manastırlı Hafız HüseyinEfendi.
Bu âlimlerin her biri, hem ilmî birikimi hem de karakteriyle Osmanlı ilim dünyasında derin izler bırakmıştır. Debreli Vildan Fâik Efendi (ö. 1925), Huzur Dersleri’nde 18 yıl mukarrir olarak bulunmuş, aynı zamanda II. Meşrutiyet döneminde Arnavutluk’ta ilmî ıslah heyetine başkanlık etmiştir (Güldöşüren, 2015: 124). Serezli Hacı Eyüp Sabri Efendi, Şâkir Efendi’nin öğrencisi olup Fetvahane’de görev almış, altı yıl boyunca mukarrirlik yapmıştır (Mardin, 2017: I/545). Pirlepeli Ahmed Efendi, Evkaf müfettişliği, Şam ve Medine mollalıkları gibi görevleriyle ilmî liyakatini idari sorumlulukla birleştirmiştir (Yüksel, 2005: 38; Nureski, 2014: 65). Köprülü Halil Efendi, 1189–1193 (H) Ramazanlarında mukarrir olarak görev yapmış; Şehzade Camii’nde yirmi yıl boyunca Beyzâvî Tefsiri okutmuştur (Ahmet Cevdet Paşa, 2011: I/76).
Makedonyalı âlimlerin ortak özelliği, taşrada yetişip merkeze ilim yoluyla yükselmeleridir. Huzur Dersleri onlar için yalnızca ilmî bir takdir değil, aynı zamanda memleketlerinin kültürel itibarını payitaht olan İstanbul’da temsil eden bir sahneydi. Böylece Osmanlı ilmiyesinde taşra ile merkez arasında bir adalet dengesi kurulmuş oluyordu.
Bu süreçte, farklı bölgelerden gelen ulema aynı ilmî dilde buluşarak ortak bir bilgi havuzu oluşturdu. Huzur Dersleri, yalnızca bir tefsir müzakeresi değil, aynı zamanda bir ahlâk mektebi işlevi de gördü. Bu yönüyle, Osmanlı’nın hem entelektüel hem de kültürel birliğini pekiştiren özgün bir model ortaya koydu.
Kuzey Makedonyalı âlimlerin Huzur Dersleri’ndeki varlığı, Balkanlar’ın Osmanlı düşünce coğrafyasındaki yerini açıkça ortaya koymaktadır. Bu âlimler, kendi yerel ilim geleneklerinden beslenerek payitahta ulaştıklarında, yalnızca bireysel başarılarını değil, ait oldukları kültürün ilmî derinliğini de temsil etmişlerdir.
Bugün Makedonya’da kalan medrese kalıntıları, mezar taşları ve el yazmaları, bu ilim mirasının somut izlerini taşımaktadır. Huzur Dersleri vesilesiyle taşradan merkeze uzanan bu ilmî hareketlilik, Osmanlı bilgi sisteminin coğrafî sınırları aşabildiğini gösterir. Dolayısıyla Kuzey Makedonya, Osmanlı entelektüel tarihinde sadece bir perifer değil, merkezin düşünsel sürekliliğine katkı sağlamış bir ilim yatağı olarak anılmayı hak etmektedir.
Ahmet Cevdet Paşa. (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (Cilt I–II). İstanbul: İlgi Yayınları.
Güldöşüren, A. (2015). “Arnavutluk’tan İstanbul’a Bir Âlim Portresi: Debreli Vildan Fâik Efendi.”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48, 117–148.
Kara, Ö. (2011). “Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği ve Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 9(18), 519–539.
Kartal, M. A. (2021). II. Meşrutiyet Dönemi Huzur Derslerinde Hadis (Vildan Fâik Efendi’nin Mevâizu’l-Hisân’ı Özelinde), Kars: Sonçağ Yayınları.
Mardin, Ebu’l-Ulâ. (2017). Huzur Dersleri (Cilt I–III). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Nureski, D. (2014). “Osmanlı Kaynaklarına Göre Makedonya Şehirleri.” Balkan Araştırmaları Dergisi, 3(1), 63–102.
Yücedağ, İ., & Koç, N. (2018). “Arnavutlar Arasında Anadilde Eğitim Talepleri.” JHCA Research, 7(1), 506–526.
Yüksel, H. (2005). Osmanlı Yönetiminde Makedonya. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
