Dünyanın en güçlü ekonomilerinden olan Çin’in kurduğu her ilişki, hem ekonomik hem de siyasi anlam ve amaçlara sahiptir. Bu doğrultuda Çin için “dünyanın öteki ucunda” kalan Sırbistan’la bağlantı kurması ne imkânsız ne de gereksiz olarak değerlendirilemez. Çin ve Sırbistan ilişkileri özellikle son yıllarda hızla gelişen ve önem kazanan bir noktaya gelmiştir. Özellikle Çin’in “Kuşak Yol” (Belt and Road Initative) programını açıkladığı 2013 yılı sonrasında, Sırbistan ve Çin ilişkileri de giderek güçlenmiştir.
Kuşak Yol projesi, Çin’in devlet başkanı Xi Jinping tarafından ilan edilen ve küresel çapta geniş bir altyapı ve ekonomik kalkınma projesidir. Bu proje kapsamında Çin’den başlayan ve Asya, Afrika ve Avrupa arasında kurulacak ticaret yolları/ağları ile bu devletler arasında ticari iş birliklerinin arttırılması hedeflenmektedir. Bu projenin “İpek Yolu Ekonomik Kuşağı” ve “Deniz İpek Yolu” olmak üzere iki ana bileşeni bulunmaktadır.
Tarihi İpek Yolu rotasını yeniden canlandırarak kara yolu ile Çin’in Asya üzerinden dünyanın diğer kıtalarına dek uzanan ticaret ve ulaşım ağı oluşturulan bileşen “İpek Yolu Ekonomik Kuşağı”dır. Deniz yollarını kullanarak ilerlenen ve Çin’i Güneydoğu Asya, Güney Asya, Afrika ve Avrupa’ya bağlamayı amaçlayan diğer bir güzergâh ise Deniz İpek Yolu olarak adlandırılmıştır. Birden fazla kuşağı olan ve kılcal damarlara ayrılan bu yol güzergahlarının en önemlilerinden biri olan koridor ise “Çin-Orta Asya-Batı Asya Koridoru”dur. Bu yol ile Çin, Türkiye ve Balkanlar üzerinden Avrupa’ya açılımını gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Böylelikle Balkanlar, Çin’in Avrupa’ya açılan kapısı konumunda bulunmakta ve stratejik önemini artırmaktadır. Çin’in yüzyılın projesi niteliğinde olan bu projesine ciddi yatırımlar yaptığı ve alt yapı güçlendirme çalışmalarına imza attığı bilinen bir gerçektir. Hayli önem verdiği projeyi geliştirmeye hızla devam eden Çin’in, Balkanlar’daki önemli müttefiklerinden ve yatırım yapmayı seçtiği ülkelerden öne çıkanı ise Sırbistan olmaktadır.
Çin- Sırbistan İlişkilerinin Geçmişi
Soğuk Savaş dönemine bakıldığında Çin’in Balkanlar bölgesine yönelik özel bir politika oluşturmadığı bilinmektedir. Soğuk Savaşın ardından Çin’in bölgeye olan bakışında gelişmeler yaşanmış ve ekonomisini güçlendirmek adına çeşitli açılımlar yapmıştır.[1] Çin’in öncülük ettiği 17+1 girişimiyle alt yapı, enerji ve çeşitli başlıklarda sorumluluk alan ve yatırım yapan rol üstlenmesi, Balkan ülkelerinin de Çin ile ilişkilerinin gelişmesine sıcak bakmasına yol açmıştır. Bu dönemin ardından Sırbistan ve Çin ilişkilerinde de atılımlar gerçekleşmiştir.
2000’lere gelindiğindeyse; Sırbistan- Kosova ilişkilerinde gerilimlerin yaşanması ve Kosova’nın bağımsızlığını ilan etmesi sonrasında, Sırbistan BM’de 5 büyük karar alıcı ülkelerde kendi yanında durabilecek olanlarla ilişkilerini derinleştirmiştir. Özellikle Sırbistan Devlet Başkanı Alexander Vucic’in Çin devlet başkanı ile yakın temaslarının da göze çarptığı ve iki ülke arasında giderek derinleşen iş birliklerinin olduğu söylenebilir. Bu iş birliklerini uzun vadeli tutma amacıyla Çin’in kullandığı yöntemlerinden biri de, borçlandırma usulüyle Sırbistan’a yatırımlar yaparak, ikili ticaret hacmini büyütmek olmaktadır.[2] Görülmektedir ki Çin, günümüzde Sırbistan’a en çok yatırım yapan ülke listesinde ilk sıralarda olup[3] bu yatırım ve iş birliklerinin yalnızca ticari değil, alt yapı, eğitim, savunma sanayi, kültürel iş birlikleri gibi çok çeşitli başlıklarda ciddi yatırımlar olduğu görülebilir.
Sırbistan’ın Çin’i yakınında tutma ve büyük güçlerden birinin yanında bulunması doğal olarak karşılanabilir. Fakat dikkat çeken nokta ise, Çin’in Balkan ülkelerinden özellikle Sırbistan’a yönelmiş olmasıdır. Bu konuda Çin’in niçin bölgede Sırbistan’ı seçtiği ve ona yöneldiği sorusu da dikkate değerdir.
Çin İçin Neden Sırbistan?
Bölge ülkelerine siyasi istikrar ve ekonomik yönden bakıldığında bölgede yatırımlar adına Sırbistan güvenli ülke olarak görülmektedir. Bosna Hersek siyasi sisteminin içinde ayrı bir Sırp Cumhuriyeti’nin olması ülkenin karar alma mekanizmalarını duraklama noktasına getirmekte, ülkenin ekonomik açıdan zorluklar çekmesine sebebiyet vermektedir. Kosova, henüz birçok Avrupa ve dünya ülkesi tarafından tanınmamakla beraber, Çin’in de tanıdığı bir ülke değildir. Kuzey Makedonya’nın da Bulgaristan ve Yunanistan’la olan anlaşmazlıkları, Makedonya’nın yakın gelecekte AB üyesi olma potansiyelini düşük seviyede tutmaktadır. Çin’in Kuşak Yol açılımının ardından Çin için daha da önemli hale gelen Balkanlar bölgesinde, stratejik bir yatırım alanı ve partner olarak Sırbistan öne çıkmaktadır.
Asimetrik İlişkiler: Küçük Devletlerin Büyük Devlet Arayışı
Küçük devletler nüfus, ekonomi, savunma gücü kapasitesi gibi çeşitli başlıklarda yeterince güç sahibi olamayan ve uluslararası arenada söz sahibi olabilmek için büyük devletlerin yanında durmaya ihtiyaç duyan devletler olarak tanımlanabilir. Varlığını devam ettirebilmek ve kendini koruyabilmek, küçük devletler için hayati önem arz etmektedir. Bu yüzden küçük devletler, uluslararası örgütlere üye olarak varlığını tescil ettirmek ve kendini de dışarıdan gelecek tehditlere karşı korumaya çalışmak adına büyük çabalar sarf ederler. Dolayısıyla Sırbistan da; 10 milyondan az nüfusu, GSMH oranları ve ekonomik kapasitesi sebebiyle küçük devlet kategorisine girer.[4]
Sırbistan’ın gerek ekonomik gerekse diplomatik bakımından sıklıkla ilişki kurduğu ülke ve yapılar arasında ABD, Rusya, Çin ve AB görülmektedir. Fakat AB’ye girmeyi temel hedeflerinden biri haline getiren Sırbistan’a, AB’den beklediği ilgi gelmemektedir. Diğer bir taraftan Rusya, Covid-19 pandemisi ve Rusya -Ukrayna Savaşı ile kendi meselelerine daha da yoğunlaşmıştır. Böylelikle bölgede oluşan boşlukta yükselen güçlerden biri olan Çin olurken, Çin- Sırbistan arasındaki ilişkiler de giderek artmakta ve Sırbistan devlet yetkililerince Çin’e olan ilgi ve teveccüh de görülebilmektedir.
Çin ile Sırbistan Arasındaki İlişki Ağları
Diplomatik İlişkiler ve Ziyaretler
Çin ile Sırbistan arasında 2000’lerde gelişen ve ilerleyen ilişkilerin ilk anlaşmalarından biri 2009 yılında iki ülke arasında imzalanan stratejik ortaklık anlaşması olmuştur.[5] Bu 10 maddelik anlaşma kapsamında iki ülke birbirinin toprak bütünlüğüne saygı, teknolojik ve bilimsel iş birlikleri, ticari kalkınma planları gibi konular üzerine çeşitli maddeler içermektedir.
Sırbistan Cumhurbaşkanı Vucic ve Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’in diplomatik temaslarının ve birbirlerine olan olumlu söylemlerinin iki ülkenin yakınlaşmasını da kolaylaştırdığını söylemek mümkün. Mayıs 2024 yılında Xi Jinping’in Sırbistan’a gerçekleştirdiği ziyarette, Sırbistan ile arasında 28 yeni anlaşma imzalanmıştır.[6] Bu sayede ortaklıklarını “kapsamlı stratejik ortaklık” seviyesinden “ortak gelecek” söylemlerine taşıyan iki ülke, Vucic’in deyimiyle ilişkilerine artık “çelikten bir dostluk” örmüş durumdadır.
Uluslararası Arenada Destek ve İş Birlikleri
Kapsamlı stratejik ortaklığın vasıflarının önemli alanlarından birisi ise, birbirlerini destekleyen söylemleri somut olarak uluslararası arenada da birbirlerinin lehine yönelik kararlar alınmasına yardımcı olmaktır. Bu noktada Sırbistan, Kosova meselesinde Çin’in desteğini alırken, Çin de Tayvan meselesinde Sırbistan’ı yanına çekmiş olmaktadır. İki liderin açıklamalarına baktığımızda Vucic’in “Tayvan, Çin’dir” ifadelerini kullanırken, Xi Jinping’e Kosova’yı tanımadığı için teşekkür ettiği görülmektedir.:
Ayrıca Çin’in Tayvan meselesi haricinde uluslararası kamuoyu ve medyada tepki çeken Doğu Türkistan meselesi de bulunmaktadır. Çin’in Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde Uygurlara yönelik işlediği suçlar ve haksızlıklara rağmen, bu bölgedeki uygulamaların normal olduğunu savunan ve Çin’in politikalarına destek veren 46 ülkenin imzaladığı mektup, BM İnsan Hakları Konseyi’ne gönderilmiştir. Bu mektuba destek veren ülkelerden birinin Sırbistan olması şaşırtıcı olmamaktadır. [7]
Kültürel Tanıtım Programları ve Eğitim
Çin’in Sırbistan’da yalnızca ticari alanlarda bulunmamakta, kamuoyunda sempati uyandırmak adına da yumuşak güç çerçevesinde kamuoyu politikaları yürütmektedir. Çin, Belgrad’da kurduğu Konfüçyüs Enstitüleri ile Sırp halkına ve öğrencilere Çin’in kültürü tanıtılmaktadır. Eğitim alanına gelindiğinde ise Çin’in Sırbistan’daki bazı üniversitelerin felsefe bölümleriyle iş birliklerini arttırdığı, pilot bölgelere Çince’yi öğretmek adına öğretmenler gönderdiği, üniversiteler arasında çeşitli anlaşmaların sağlandığı görülmektedir.[8]
Savunma Sanayi ve Güvenlik Alanında İş Birlikleri
Sırbistan’ın savunma sanayi alanında silah ve teknoloji tedarikçilerinden en önemlilerinden biri, yine Çin olmaktadır. Çin’in son yıllarda Sırbistan ile savunma sanayi alanında birden fazla anlaşma yaptığı, bunlar arasında FK-3 hava savunma füze sistemleri[9], CH-92A ve CH-95[10] gibi silahlı insansız hava araçlarının yer aldığı görülmektedir.[11]
İki ülke arasında güvenlik alanında mutabakat anlaşmaları da bulunmaktadır. Çin yapımı yüz tanıma kameralarının kullanılması, ortak tatbikat ve polis devriyelerinin düzenlenmesi gibi çeşitli alanlarda iş birlikleri oluşturulmaya çalışılmaktadır.[12]
Altyapı ve Ekonomi Alanında İş Birlikleri
Çin ve Sırbistan’ın ilk temaslarının ardından Çin’in ülkeye ilk yatırımı, 2016 Çin devlet başkanı Jinping’İn Sırbistan ziyaretinin beraberinde gerçekleşmiştir. Semendire Çelik Tesisi’nin Çinli bir şirket tarafından satın alınması, Çin’in bölgedeki ilk yatırımı olmuştur. Süregelen yıllarda ise belirli kaynaklara göre 2019’a dek Sırbistan’da Çin, 16 sıfırdan yatırıma imza atmıştır.[13]
Makalenin en başında da dile getirilen Kuşak ve Yol projesi kapsamında Çin, ülkelerin altyapılarını güçlendirmekte, limanlarına, ulaşım sistemlerine ve teknoloji sistemlerine ciddi yatırımlar yapmaktadır. Bu yatırımları aracılığıyla da Çin’den çıkacak herhangi bir ürünün engellere ve politikalara takılmadan Avrupa, Afrika, Balkanlar pazarlarına açılmasını kolaylaştırmak istemektedir. Bu doğrultuda Sırbistan’da da Belgrat- Budapeşte Demiryolu Projesi, Bor Bakır Madeni, Kostolac Termik Santrali, otoyollar, gübre fabrikası gibi çeşitli başlıklarda projelere öncülük ederek Sırbistan’ın kalkınması yolunda önemli atılımlar ve iş birlikleri yapmaktadır.
Avrupa’nın dönemde yaşadığı siyasi ve ekonomik bunalımlarından ötürü, AB’ye yeni ülkelerin alımları oldukça zorlaştırılmış durumda. Sırbistan’ın nihai hedeflerinden biri olan AB’ye girmek ve Avrupa’dan destek bulma hayali, şimdilik istediği gibi gitmemektedir. Öncesinde Rusya ile de derin ilişkileri bulunan Sırbistan için, Ukrayna savaşı ile Rusya’nın önceliklerinde de değişmeler meydana gelmiştir. Hal böyle olunca Sırbistan, alternatif büyük güçlere doğru kaymıştır. Tam bu noktada Çin, Balkanlarda oluşan boşluğu kendisinin doldurmak istediğini anlaşma adımlarıyla göstermiştir.
Bütün bunlara bakıldığında, küçük devletlerin büyük güçlerle kurduğu asimetrik ilişkinin örneklerinden biri olan Sırbıstan’ın diğer ülkelerle ilişki ağı çok etmenlidir. ABD, AB, Rusya ve Çin ile kurulan ilişkiler Sırbistan için gerekli ve faydalı olduğu kadar, denge güdülmesi gereken bir yoldur. ABD ve Avrupa’nın Çin’e karşı olan durumları, Sırbistan ile AB arasında gelecek vadede problem teşkil edebilecek yapıdadır. Çin’in, ilerleyen dönemlerde Balkanlarda bir alternatif ülke olarak değil, ana aktörlerden biri olarak yer alma ve Balkanlarda söz sahibi ülkeler arasına girmesinin AB ve ABD’nin hoşuna gitmeyeceği aşikardır. Hal böyle olunca Sırbistan’ın çoklu iş birliği politikasını ne kadar daha sürdürebileceği sorusu gündemde iken, dış politikasında bir taraf seçip seçmeyeceği ise merak edilmektedir.
Not: Bu metin V. Üsküp Düşünce Okulu Sempozyumu’nda (V. Üsküp Düşünce Okulu Mezuniyeti) sunulmuştur.
Kaynakça
China Observers in Europe. “Serbia Articles.” Erişim tarihi: 02 Haziran 2024. https://chinaobservers.eu/category/articles/serbia/.
China Observers in Central and Eastern Europe (CHOICE). “How Did China Become the Largest Investor in Serbia?” China Observers in Central and Eastern Europe (CHOICE). Erişim 30 Aralık 2024. https://chinaobservers.eu/how-did-china-become-the-largest-investor-in-serbia/.
“Kosova ve Tayvan Krizleri Bağlamında Çin-Sırbistan İlişkileri.” ANKASAM, Erişim tarihi: 02 Haziran 2024. https://www.ankasam.org/kosova-ve-tayvan-krizleri-baglaminda-cin-sirbistan-iliskileri/ .
“Çin’in Balkanlar Politikası.” TÜİÇ Akademi. Erişim tarihi: 02 Haziran 2024. https://www.tuicakademi.org/cinin-balkanlar-politikasi/ .
“Çin’in Balkanlarda Artan Etkisi Üzerine.” ANKASAM. Erişim tarihi: 02 Haziran 2024. https://www.ankasam.org/cinin-balkanlarda-artan-etkisi-uzerine/ .
“Government to Sign a Contract with Power China on Construction of Belgrade Subway.” Serbian Monitor. Erişim tarihi: 02 Haziran 2024. https://www.serbianmonitor.com/en/government-to-sign-a-contract-with-power-china-on-construction-of-belgrade-subway/ .
“Sırp Ordusuna Çin Malı Hava Savunma Sistemi.” Savunma SanayiST. Erişim 30 Aralık 2024. https://www.savunmasanayist.com/sirp-ordusuna-cin-mali-hava-savunma-sistemi/ .
Balkan Postası. “Balkanlar’da En Çok Çin Yatırımı Sırbistan’da.” Balkanpostasi.net. Erişim 31 Aralık 2024. https://balkanpostasi.net/balkanlarda-en-cok-cin-yatirimi-sirbistanda/.
“Çin ve Sırbistan Arasında Güvenlik Anlaşması.” Balkan Günlüğü. Erişim 31 Aralık 2024. https://balkangunlugu.com.tr/cin-ve-sirbistan-arasinda-guvenlik-anlasmasi/ .
“Hanban Bursları.” Cindeegitim.com. Erişim 31 Aralık 2024. https://cindeegitim.com/hanban-burslari/.
“Confucius Institute.” University of Novi Sad. Erişim tarihi: 02 Haziran 2024. https://www.uns.ac.rs/index.php/en/international-cooperation/support/confucius-institute
“Sırbistan, HQ-17AE Hava Savunma Füze Sistemleri ile Çin Ekipmanı Almaya Devam Ediyor”. GDH Digital. Erişim Tarihi: 30 Aralık 2024. https://gdh.digital/sirbistan-hq-17ae-hava-savunma-fuze-sistemleri-ile-cin-ekipmani-almaya-devam-ediyor-119020.
“Aralarında Müslüman Ülkelerin de Bulunduğu 46 Hükümetten Çin’in Doğu Türkistan Politikasına Destek” Euronews Türkçe. Erişim Tarihi: 30 Aralık 2024. https://tr.euronews.com/2020/07/07/aralar-nda-musluman-ulkelerin-de-bulundugu-46-hukumetten-cin-in-dogu-turkistan-politikas-n.
Serbia Highlights Importance of Chinese Defence Equipment”. Reuters. Erişim Tarihi: 30 Aralık 2024. https://www.reuters.com/world/serbia-highlights-importance-chinese-defence-equipment-2023-10-23/.
Angın, Merih. Defne Başbuoğlu. “Yükselen Güç Çin’in Batı Balkanlar’da Doğrudan Yabancı Yatırımları” ODTÜ Gelişme Dergisi 49, no. 1 (Haziran 2022): 149-178.
Kurut, Dilruba.“Çin’in Balkan Politikası: Kuşak-Yol Projesi’nin Bölgeye Etkileri,” Avrasya Etüdleri Dergisi 29, no. 62 (2022): 35-65.
Taşcı, Ufuk Oğuz. “Küçük Devlet Dış Politikasında İç ve Dış Faktörler: Sırbistan Dış Politikası Örneği”. Yüksek Lisans Tezi, Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
[1] Merih Angın, Defne Başbuoğlu, “Yükselen Güç Çin’in Batı Balkanlar’da Doğrudan Yabancı Yatırımları”, ODTÜ Gelişme Dergisi 49, no. 1 (Haziran 2022): 150.
[2] Dilruba Kurut, “Çin’in Balkan Politikası: Kuşak-Yol Projesi’nin Bölgeye Etkileri,” Avrasya Etüdleri, no. 62/35 (2022), 40.
[3] China Observers in Central and Eastern Europe (CHOICE), “How Did China Become the Largest Investor in Serbia?” China Observers in Central and Eastern Europe (CHOICE), erişim tarihi 30 Aralık 2024, https://chinaobservers.eu/how-did-china-become-the-largest-investor-in-serbia/.
[4] Ufuk Oğuz Taşcı, “Küçük Devlet Dış Politikasında İç ve Dış Faktörler: Sırbistan Dış Politikası Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şubat 2022,47.
[5] “Balkanlar’da En Çok Çin Yatırımı Sırbistan’da,” Balkanpostasi.net, Erişim tarihi: 31 Aralık 2024, https://balkanpostasi.net/balkanlarda-en-cok-cin-yatirimi-sirbistanda/.
[6] “Cin ile Sırbistan Arasında 28 Anlaşma İmzalandı.” Dünya, 04 Haziran 2024. https://www.dunya.com/dunya/cin-ile-sirbistan-arasinda-28-anlasma-imzalandi-haberi-726020
[7] “Aralarında Müslüman Ülkelerin de Bulunduğu 46 Hükümetten Çin’in Doğu Türkistan Politikasına Destek,” Euronews Türkçe, Erişim Tarihi: 30 Aralık 2024, https://tr.euronews.com/2020/07/07/aralar-nda-musluman-ulkelerin-de-bulundugu-46-hukumetten-cin-in-dogu-turkistan-politikas-n.
[8] “Confucius Institute.”, University of Novi Sad, Erişim tarihi: 02 Haziran 2024. https://www.uns.ac.rs/index.php/en/international-cooperation/support/confucius-institute
[9] “Sırp Ordusuna Çin Malı Hava Savunma Sistemi.”, Savunma SanayiST, Erişim tarihi: 03 Haziran 2024, https://www.savunmasanayist.com/sirp-ordusuna-cin-mali-hava-savunma-sistemi/.
[10] “Serbia Highlights Importance of Chinese Defence Equipment,” Reuters, Erişim Tarihi: 30 Aralık 2024, https://www.reuters.com/world/serbia-highlights-importance-chinese-defence-equipment-2023-10-23/.
[11] “Sırbistan, HQ-17AE Hava Savunma Füze Sistemleri ile Çin Ekipmanı Almaya Devam Ediyor,” GDH Digital, Erişim Tarihi: =30 Aralık 2024. https://gdh.digital/sirbistan-hq-17ae-hava-savunma-fuze-sistemleri-ile-cin-ekipmani-almaya-devam-ediyor-119020.
[12] “Cin ve Sırbistan Arasında Güvenlik Anlaşması.” Balkan Günlüğü, Erişim tarihi: 01 Haziran 2024. https://balkangunlugu.com.tr/cin-ve-sirbistan-arasinda-guvenlik-anlasmasi/.
[13] Ufuk Oğuz Taşcı, a.g.m, 113.
