“Kultura Islame” dergisi, 1939-1945 yılları arasında Arnavutluk’ta Arnavut Müslüman Topluluğu tarafından yayımlanan dini, felsefi, edebi, bilimsel, sanatsal, ahlaki ve sosyal içerikli aylık bir dergi idi. “Kultura Islame” dergisi, İkinci Dünya Savaşı’nın sürdüğü ve Arnavutluk için oldukça zorlu bir dönemde yayımlanmaya başladı. “Zani i Naltë” ve “Drita” dergilerinin yayınlarının durdurulmasıyla, Arnavutluk’ta İslam ile ilgili basında büyük bir boşluk oluştu. Bu şartlar altında, “Kultura Islame” dergisi yayımlanmaya başladı ve dönemin okuyucularının hem dini hem de milli eğitim ihtiyaçlarını karşıladı. Tanınmış Arnavut yazarlar ve araştırmacılar, ulema, hocalar ve önde gelen din adamları ile öğrencilerin yazılarıyla Arnavut müminleri İslam’ın tarihi kökleri, yayılışı, peygamberleri, dini bayramlar ve ritüeller, İslami yükümlülükler ve benzeri konularda bilgilendirdiler.[1]
Bu dergi, Arnavut ulusunun dini, ahlaki ve sosyal eğitimini amaç edinmiştir.
Derginin sorumlu müdürü Sadik Bega, ilk sayının başyazısında derginin amacını şöyle açıklamaktadır: “Temsil ettiğimiz halkı, İslam kültürünün gerçek ruhu ile donatmak için elimizden geleni yapacağız. O kültür ki, genel olarak modern olanla uzlaşır. Programımızda öngörülen hedefe ulaşmak için dini ve ahlaki içerikli edebi makaleler; sosyoloji, felsefe ve benzeri konularda kültürel makaleler kabul edilecektir.[2] Dergimiz, her zaman Büyük Rehber Hz. Muhammed’in ahlaki, entelektüel, sosyal ve dini görüşleri doğrultusunda ilerleyecektir. Ayrıca, O’nun büyük sahabelerinin izinden gitmeyi prensip olarak benimseyecektir.”[3]
“Kultura Islame” Dergisindeki Edebî Türler
“Kultura Islame” dergisi, okuyucularını İslam kültürünün gerçek ruhuyla donatmak ve bunu genel olarak modern olanla uzlaştırmak amacıyla, dini ve ahlaki içerikli edebi makaleler; sosyoloji, felsefe gibi konularda makaleler kabul etmiştir. Çeşitli edebi makaleler arasında yazarların kendi eserleri ve çeviriler yer almaktadır. Bu yazılar tür olarak şiir, drama, öykü, deneme, hikâye, edebi eleştiri, yazar biyografileri ve edebiyat tarihi gibi türlerde bulunmaktadır.
“Şiir”
Şiir, “Kultura Islame” dergisinde en yaygın edebi türlerden biridir. Neredeyse her sayısında farklı yazarlardan bir şiir yayımlanmıştır. Bu yazarlar arasında Ferit Vokopola, Shaban Demiraj, M. Xhaxhi, Refik Bezhani, Gjin Shpata, Hasan Selami, Ibrahim Hasnaji, Besim Lëvonja, Bardhyl Nizami, Jolanda Kodra, Eqrem Çano, Halit Haveriqi, Rom, Murat Labënishti, Shero Imami, Petrit Kokoshi, Memli Mano, Veli Hafizi gibi isimler bulunmaktadır. Özellikle Ferit Vokopola, tasavvuf ve dini temalı şiirler yazan ve çeviren en önemli yazarlardan biridir.
İçerik açısından şiirler genellikle dini ve milli karakter taşımaktadır, ancak ahlaki ve eğitici nitelikte olanlar da vardır. Aşağıda Gjin Shpata’nın “Për Kosovë e Çamëri Çohuni o Burra” başlıklı şiirinden bazı dizeleri bulunmaktadır.[4]
Rrënkime të thella ndihen rradh mbas rradhe.
Mos ka ran në pritë do një luaneshë !…
Po thërret Kosova. motre jon e madhe,
Fjalën e shpëtimit po e pret prej neshë..
Shok! Po na theret Kosova e gjorë…
Dhe me ngashërimë Çamëri e ngratë …
Çohuni o burra të lidhun dor me dorë,
Mjaftë mbretnojë kjo e zeza natë.
“Düzyazı”
“Kultura Islame” dergisinde aynı zamanda birçok düzyazı yazısı da bulunmaktadır. Düz yazı türleri arasında dram, deneme, hikayeler ve roman yer almaktadır. Asim Lohja’nın yazdığı “Agim Pranveruar i Jetës Shqyptare” (Arnavut hayatının bahar şafak vakti) adlı dört perdelik bir sosyal drama,[5] “Herojt” (Kahramanlar), [6] “Në nji kryqzim udhësh” (Bir yol kesişiminde), [7] “Shpirti lakmues” (Hırslı ruh) [8]; “Zani i Bashkimit” (Birlik Sesi) [9] vb denemeler ve Mustafa Mustafaj tarafından yazılan “Tradhtija” (İhanet); [10] “Ku asht baba?” (Baba nerede?);[11] ve “Nga jeta e nji Kumarxhiu” (Bir Kumarbazın Hayatından) adlı uzun hikayeler[12] zikredibilir.
“Biyografi”
“Kultura Islame” dergisinde, “Fletë mbi biografinë e patriotëve dhe fetaro-letrarëve t’onë të mëdhenj” (Büyük Vatanseverler ve Dinî-Edebiyatçıların Biyografileri Üzerine) başlıklı bir köşe de bulunmaktadır. Bu köşede, Arnavut edebiyatı ve ulusal kimliği üzerine önemli katkılarda bulunmuş yazarlar ve dinî edebiyatçılar hakkında biyografiler ve eserler yazılmıştır. Bu önemli Arnavut milliyetçi-dinî şahsiyetlerinden bazıları şunlardır: Hafiz Ibrahim Dalliun[13], Hafiz Ali Korça[14], Hasan Zyko Kamberi,[15] Nazim Ibrahim Frakulla, Hafez Ali Ulqinaku[16], Naim Frashëri[17]. Bu figürler, Arnavut kültürü, gelenekleri ve kimliğinin korunmasında ve geliştirilmesinde önemli bir miras bırakmışlardır.
“Edebiyat Eleştirisi ve Kuramı”
“Kultura Islame” dergisinde edebiyat eleştirisi önemli bir yer tutmuştur. Bu yazılar çerçevesinde, sadece edebiyat eleştirisi değil, aynı zamanda edebiyat teorisi ve tarihi de ele alınmaktadır.
Bu yazılar arasında, “Kritiku dhe kritika” (Eleştirmen ve Eleştiri) başlıklı yazı özellikle dikkat çekicidir. PLUS takma adıyla yazar, “Kritikçi nedir? Eleştiri nedir?” sorusunu sorarak, “Açıkça söylemek gerekirse, sanatın tam anlamıyla olmamasının nedeni eleştirmen ve eleştirinin eksikliğidir…” şeklinde bir sonuca varır. [18] Aynı yazar, “Rreth prodhimit letrar shqiptar” (Arnavut Edebiyatı Üzerine) adlı yazısında, Arnavut edebiyatının üretimini eleştirerek, “Bugün bizim üretimimiz ‘verimsiz’dir. Bu ‘verimsizlik’ yok olacaktır eğer istersek… Yeni yazarlar yaratarak, bunlar gerçek edebiyat bayrağını taşıyanlar olacaklardır ve o zaman Arnavut edebiyatında asla görmediğimiz bir zenginlik ortaya çıkacaktır.” der. [19]
Muhamet Bala, “A kemi nji dram modern Shqiptar?” (Modern Arnavut Draması Var mı?) başlıklı yazısında, Arnavutların dramatik sanatına dair bir özet sunarak, “Bugün, gerçekten bir zamanın dramı olan modern bir komedi arıyoruz, bir satir…“ [20] şeklinde bir vurgu yapar.
Sadik Bega ve Vexhi Buharaja, derginin birkaç sayısında, “Udhëheqësit e Mendimit” (Düşünce Önderleri) köşesinde, Arap araştırmacı Taha Hysseini’nin, “İlyada” ve “Odysseia”yı ve Yunan destanlarını yazan Homeros ve Sokrates gibi şairler hakkındaki yazdığı çeşitli makalelerini çeviridiler. Bu yazılarda özellikle Yunan ve Arap şiirleri ele alınmıştır. [21]
Dergide ayrıca “Letërsi Klasike” (Klasik Edebiyat) başlıklı bir sayfa da bulunmaktadır. Bu sayfada, Yunan tragedyanın büyük ismi Sofokles’in “Antigoni” adlı eseri Shero Imami tarafından değerlendirilmiştir.[22].
“Çeviriler”
“Kultura Islame” dergisinde çok sayıda şiirin ve diğer edebi türlerin Arnavutçaya çevirisi bulunmaktadır. Bunlar arasında en dikkat çekici Rebi Alikaj tercüme ettiği “İmparatorun Hediyesi” (Japonca hikaye) [23], Ferit Vokopola tercüme ettiği Kadri Şeyhi AbdelKerim Hindi’nin “Një kohë më thoshte” (Bir zamanlar bana şöyle dedi) şiiri[24] ve Ali D. Alizoti’nin kızı Hatixhe Alizoti’nin ölümü üzerine Türkçe olarak yazdığı “Një shpres e shuarë” (Solgun Bir Umut) ve “Përpara librave të tu dhe në krye të varrit” (Kitaplarınızın Önünde ve Mezar Başında) adlı ağıtlar[25] ve Şeyh Süleyman Temani’nin şiirlerinden bir ilahi tercümesidir.[26]
“Kultura Islame” dergisinde Arnavutçadan İtalyancaya çevrilmiş şiirler de bulmaktadır. Feri Vokopola’nın “Ruhun Uçuşları”[27] adlı alegorik şiiri hakkında kısa bir açıklama ve İtalyanca bir versiyonu verilmiştir.
“Kultura Islame” dergisi, II. Dünya Savaşı’nın yaşandığı ve Arnavutluk topraklarının büyük sorunlarla karşı karşıya olduğu dönemde yayınlanmaya başlandı. Bu dergi, Arnavutça İslami dergilerinin yayımlanmadığı bu dönemde dinî, edebî, ilmî ve sanatsal yazılarıyla Arnavut okuyucularının ihtiyaçlarını karşılamıştır.
Not: Bu metnin genişletilmiş hali, ‘Balkan Periodicals: Trajectory of Islamic Thought 1918-1945’ Sempozyumu’nda sunulmuş ve sempozyumun edisyon kitabı olan Balkan Periodicals The Trajectory of Islamic Thought in the Interwar Period (Editörler: Sevba Abdula, Ahmet Köroğlu; İDEFE Yayınları, 2024) kitabında yayımlanmıştır.
Kaynakça
Ali, H. “I ndjeri Hasan Zyko Kamberi 200 vjet përpara.” Kultura Islame 5/7-8 (Prill 1944): 201-204.
Alikaj, Rebi. “Dhurata e Perandorit.” Kultura Islame 2/20-21 (Prill – Maj 1941): 199.
Bala, Muhamet. “A kemi nji dram modern Shqiptar.” Kultura Islame 3/5-6-7 (Kallnuer-Shkurt-Mars 1942): 214-217.
Bega, Sadik. “Hafiz Ali Korça.” Kultura Islame 3/3-4 (Dhjetor 1941): 102-105.
Bega, Sadik. “Të ndershëm lexuesë!.” Kultura Islame 1, 1 (Shtator 1939): 10.
Husejjn, Taha. “Udhëheqësit e Mendimit – Sokrati.” Kultura Islame 1/8 (Prill 1940), për. S. Bega dhe V.I. Buharaja: 325.
Karakaçi, Fadil. “Hafiz Ibrahim Dalliu.” Kultura Islame 2/16 (Dhjetor 1940): 91-94.
Loja, Asim. “Agim pranveruer i jetës shqiptare.” Kultura Islame 2/16 (Dhjetor 1940): 103-104.
Mustafaj, Mustaf. “Ku asht baba.” Kultura Islame 3/12 (Gusht 1942): 369-370.
Mustafaj, Mustaf. “Nga jeta e nji Kumarxhiu.” Kultura Islame 3/8-9 (Prill-Maj 1942): 260-261.
Mustafaj, Mustaf. “Tradhtija.” Kultura Islame 3/10-11 (Qershor – Korrik 1942): 326-328.
P, SH. “Zani i Bashkimit.” Kultura Islame 5/10 (qershor 1944): 280-281
PEMAKU, “Shpirti lakmues….” Kultura Islame 5/9 (majë 1944): 254-255.
PEMAKU. “Në nji kryqzim udhësh.” Kultura Islame 5/11 (Korrik 1944): 311-313.
PLUS. “Kritiku dhe Kritika.” Kultura Islame 2/20-21 (Prill – Maj 1941): 180.
PLUS. “Rreth prodhimit letrar shqiptar.” Kultura Islame 1/10-11 (Qrshuer – Korrik 1940): 394-398.
Postribësja. “Herojt.” Kultura Islame 5/11 (Korrik 1944): 310-311.
Qamili, Abdurrahman. “Naim Frashëri.” Kultura Islame 2/13-14 (Shator-Tetor 1940): 29-30.
Segue. “Fluturimet e Shpirtit” dhe “Voli Dello Spirito.”, Kultura Islame 3/1 (Shtator 1941): 28-30.
Shetos. “Hafez Ali Ulqinaku dhe Mevludi Sherif.” Kultura Islame 2/13-14 (Shator-Tetor 1940): 26-27.
Teman, Sheh Sulejman. “Ilahi.”, Kultura Islame 5/1 (Shtator 1943): 15.
Vokopola, Ferit. “Një kohë më thoshte.” Kultura Islame 2/20-21 (Prill – Maj 1941): 181.
[1] Rexhepi, Periodiku Shqiptar Islam (gjysma e parë e shek.XX), 241
[2] Sadik Bega, “Të ndershëm lexuesë!”, Kultura Islame 1, 1 (Shtator 1939): 10.
[3] Bega, “Të ndershëm lexuesë!,” 1.
[4] Gjin Shpata, “Per Kosovë e Çamëri Çohuni o Burra”, Kultura Islame 2/20-21 (Prill – Maj 1941): 184.
[5] Asim Loja, “Agim pranveruer i jetës shqiptare”, Kultura Islame 2/16 (Dhjetor 1940): 103-104.
[6] Postribësja, “Herojt”, Kultura Islame 5/11 (Korrik 1944): 310-311.
[7] PEMAKU, “Në nji kryqzim udhësh”, Kultura Islame 5/11 (Korrik 1944): 311-313.
[8] PEMAKU, “Shpirti lakmues…”, Kultura Islame 5/9 (majë 1944): 254-255.
[9] SH.P, “Zani i Bashkimit”, Kultura Islame 5/10 (qershor 1944): 280-281
[10] Mustaf Mustafaj, “Tradhtija”, Kultura Islame 3/10-11 (Qershor – Korrik 1942): 326-328.
[11] Mustaf Mustafaj, “Ku asht baba”, Kultura Islame 3/12 (Gusht 1942): 369-370.
[12] Mustaf Mustafaj, “Nga jeta e nji Kumarxhiu”, Kultura Islame 3/8-9 (Prill-Maj 1942): 260-261.
[13] Fadil Karakaçi, “Shkrimtarët Fetaro-Letrar Mysliman të Shqipnis Gjykime Mbi Veprat e Tyne – Hafiz Ibrahim Dalliu”, Kultura Islame 2/16 (Dhjetor 1940): 91-94.
[14] Sadik Bega, “Hafiz Ali Korça”, Kultura Islame 3/3-4 (Dhjetor 1941): 102-105.
[15] H. Ali, “I ndjeri Hasan Zyko Kamberi 200 vjet përpara”, Kultura Islame 5/7-8 (Prill 1944): 201-204.
[16] Shetos, “Hafez Ali Ulqinaku dhe Mevludi Sherif”, Kultura Islame 2/13-14 (Shator-Tetor 1940): 26-27.
[17] Abdurrahman Qamili, “Naim Frashëri”, Kultura Islame 2/13-14 (Shator-Tetor 1940): 29-30.
[18] PLUS, “Kritiku dhe Kritika”, Kultura Islame 2/20-21 (Prill – Maj 1941): 180.
[19] PLUS, “Rreth prodhimit letrar shqiptar”, Kultura Islame 1/10-11 (Qrshuer – Korrik 1940): 394-398.
[20] Muhamet Bala, “A kemi nji dram modern Shqiptar”, Kultura Islame 3/5-6-7 (Kallnuer-Shkurt-Mars 1942): 214-217.
[21] Taha Husejjn, “Udhëheqësit e Mendimit – Sokrati”, Kultura Islame 1/8 (Prill 1940), për. S. Bega dhe V.I. Buharaja: 325.
[22] Shero Imami, “Antigoni”, Kultura Islame 4/9-10 (Maj-Qershuer 1943): 154.
[23] Rebi Alikaj, “Dhurata e Perandorit”, Kultura Islame 2/20-21 (Prill – Maj 1941): 199.
[24] Ferit Vokopola, “Një kohë më thoshte”, Kultura Islame 2/20-21 (Prill – Maj 1941): 181.
[25] Ali D. Alizoti, “Një shpres e shuarë” dhe “Përpara librave të tu dhe në krye të varit”, Kultura Islame 3/1 (Shtator 1941): 15-18.
[26] Sheh Sulejman Teman, “Ilahi”, Kultura Islame 5/1 (Shtator 1943): 15.
[27] Segue, “Fluturimet e Shpirtit” dhe “Voli Dello Spirito”, ”, Kultura Islame 3/1 (Shtator 1941): 28-30.
