Geçmiş, çoğu zaman sandığımızdan daha yakındır. Bir toplum olarak unuttuğumuzu sandığımız olaylar, aslında hep aramızda dolaşır. Kimi zaman bir yaşlının anlattığı bir hatırada, kimi zaman da bir belgeselin kadrajında. İşte bu yüzden belgeseller yalnızca bir film türü değil; toplumsal hafızanın en güçlü taşıyıcılarından biridir. “Balkanlar Benim Yurdum” belgeseli de tam olarak bu işlevi görüyor.
Film, Bulgaristan Türklerinin 20. yüzyıl boyunca maruz kaldıkları asimilasyon politikalarını, zorunlu göçleri ve kültürel direnişlerini gözler önüne seriyor. Ama bunu kuru bir tarihsel kronolojiyle değil, mağdurların birinci ağızdan tanıklıklarıyla yapıyor. İzlerken sadece bilgi edinmiyorsunuz; onların acılarını, kayıplarını ve direnişlerini hissetmeye başlıyorsunuz. Peki bu belgeseli bu kadar etkili yapan ne? Gelin birlikte bakalım.
Belgeseller Neden Hafızamıza Dokunur?
Bir belgesel, salt bir “bilgi deposu” değildir. Onu güçlü kılan, geçmişin izlerini bugüne taşıma ve izleyicide duygusal bir bağ kurma gücüdür. Maurice Halbwachs, toplumsal hafızayı, bireysel anıların toplamından öte kolektif bir bilinç olarak tanımlar (Halbwachs 1992). İşte belgeseller, bu kolektif bilinci besleyen kaynaklardır.
“Balkanlar Benim Yurdum”da izlediğimiz hikâyeler, sadece Bulgaristan Türklerinin değil, aslında hepimizin ortak hafızasının bir parçasına dönüşüyor. Çünkü film, resmi tarih kitaplarının satır aralarında kaybolan olayları, insanların yüzlerinden ve seslerinden bize aktarıyor.
Örneğin, 1989’daki “Büyük Göç” sırasında yüz binlerce Türk birkaç ay içinde evlerini terk etmek zorunda kaldı. Bu olay, soğuk rakamlarla anlatıldığında sadece bir veri olarak kalabilir. Ama belgeselde göç yoluna düşmüş ailelerin gözlerindeki çaresizliği gördüğünüzde, o rakamların arkasında gerçek hayatların olduğunu unutamıyorsunuz.
Alison Landsberg’in “prostetik hafıza” kavramı burada devreye giriyor: İnsan, yaşamadığı bir olaya bile duygusal bağ kurabilir (Landsberg 2004). Bu belgeseli izlerken siz de hiç tanımadığınız insanların acılarına ortak oluyorsunuz. Ve bu, geçmişi yalnızca öğrenmenizi değil, aynı zamanda hissetmenizi sağlıyor.
Göç, Asimilasyon ve Yasaklarla Yüzleşmek
Belgeselin belki de en çarpıcı yönlerinden biri, Bulgaristan Türklerinin maruz kaldıkları sistematik baskıları bir bütün olarak göstermesi. Zorunlu göçler, isim değiştirme baskıları, dil yasakları ve inanç özgürlüğüne getirilen kısıtlamalar… Bunların her biri ayrı ayrı ağır, ama bir araya geldiklerinde kimlik mücadelesinin ne kadar derin ve yıpratıcı olduğunu gösteriyor.
Bir an durup düşünün: Çocuğunuza verdiğiniz ismin bir sabah elinizden alınması nasıl bir his olurdu? Belgeselde, “Ayşe’den Angelina olmak çok daha zor” diyen bir kişi, bu travmayı bir cümleye sığdırıyor. Asimilasyonun en yıkıcı yanlarından biri, insanın kendi adını bile taşıyamamasıdır.
Nichols’un dediği gibi, belgeseller gerçeği olduğu gibi aktarmaktan ziyade onu yeniden inşa eder (Nichols 2017). Burada da görüyoruz ki yönetmen, bu kişisel tanıklıkları öne çıkararak asimilasyonun soğuk bir politika değil, günlük hayatı parçalayan bir gerçek olduğunu gözler önüne seriyor.
Dil yasakları da hafızada derin yaralar bırakmış. Bir Türkçe kelime için para cezası kesildiğini düşünün. Sadece sokakta değil, evinizin içinde bile konuştuğunuz dilin takip edildiğini hayal edin. Belgeselde aktarılan bu anılar, dilin yalnızca bir iletişim aracı değil, aynı zamanda kimliğin taşıyıcısı olduğunu hatırlatıyor. Bugün bile Bulgaristan’daki Türkler anadil eğitiminde sorunlar yaşıyor. Yani bu yasaklar geçmişte kalmadı; yankıları hâlâ sürüyor.
Bir de inanç özgürlüğü meselesi var. Komünist dönemde camilerin kapatılması, dini ritüellerin yasaklanması, insanların “Allah yok” propagandalarıyla karşı karşıya bırakılması… Belgesel, tüm bunları mağdurların sözleriyle gösteriyor. Ama en ilginç nokta şu: Tüm baskılara rağmen, inanç hafızada canlı kalıyor. Komünizm yıkıldığında camiler tekrar açılıyor ve insanlar 45 yıl süren açlığın ardından yeniden dini pratiklerine sarılıyor.
Belgeseller Gerçekliği Nasıl Temsil Eder?
Şimdi gelelim asıl meseleye: Belgeseller gerçekten objektif midir? Robert Rosenstone, tarih filmlerinin gerçeği olduğu gibi aktarmadığını, aksine onu yeniden kurguladığını söyler (Rosenstone 1995). Bill Nichols da benzer şekilde, belgesellerin kaçınılmaz olarak yönetmenin bakış açısını taşıdığını vurgular (Nichols 2017). Yani belgeselde gördüğümüz her şey, aslında bir seçimin ürünüdür.
“Balkanlar Benim Yurdum”da bu yeniden kurgu çok belirgin. Kamera açıları, müzik kullanımı, sessizlikler… Hepsi duygusal etkiyi artırmak için bilinçli tercihler. Örneğin, 1984’te isim değiştirmeyi reddedenlere ateş açılması ve Türkan bebeğin ölümü anlatılırken, kamera mağdurların yüzünde uzun süre kalıyor. Bu, sadece bilgi vermekle kalmıyor, izleyiciyi de acıya ortak ediyor.
Elbette burada etik bir boyut da var. Patricia Aufderheide, belgesellerde hangi sahnelerin dahil edileceğinin sadece estetik değil, aynı zamanda ahlaki sonuçlar doğurduğunu söyler (Aufderheide 2007). Bu filmde mağdurların sözlerine geniş yer verilmesi, etik açıdan da önemli bir tercih. Çünkü izleyiciye hazır bir yorum sunmak yerine, gerçek insanların kendi hikâyelerini aktarmasına alan açılıyor.
Günümüzle Bağlantılar
Belgeseli izlerken akıllara şu soru gelir: “Bu yaşananların bugüne etkisi ne?” Cevap aslında çok açık. Bulgaristan 2007’de Avrupa Birliği’ne üye oldu. 2012’de parlamentoda ilk kez asimilasyon ve zorunlu göç politikaları kınandı. Ama belgeselde gördüğümüz sorunların birçoğu hâlâ devam ediyor. Anadil eğitimi hâlâ sınırlı, camilerde ezan okunması birçok yerde engelleniyor, Türk kimliği hâlâ zorluklarla karşılaşıyor.
Yani belgesel sadece geçmişi anlatmıyor; bugünün siyasal ve toplumsal tartışmalarına da ışık tutuyor. İzlerken kendinize şunu sormadan edemiyorsunuz: “Acaba biz geçmişin hatalarından gerçekten ders alabildik mi?”
Son Söz: Hafızanın Gücü
“Balkanlar Benim Yurdum” belgeseli bize şunu hatırlatıyor: Tarih sadece kitaplarda değil, insanların hafızasında yaşıyor. Ve belgeseller bu hafızayı canlı tutan en güçlü araçlardan biri. Bu film, Bulgaristan Türklerinin yaşadığı baskıları unutturmuyor; aksine gelecek nesillere aktarıyor.
Halbwachs’ın toplumsal hafıza teorisi (1992), Nichols’un belgesellerin gerçekliği yeniden kurguladığına dair görüşü (2017) ve Landsberg’in prostetik hafıza kavramı (2004), bu filmin bize yaşattığı deneyimi anlamlandırmak için birer pusula. Ama en önemlisi şu: Biz izleyiciler olarak bu tanıklıklardan ne çıkarıyoruz? Belki de en basit haliyle şunu: Başkasının acısı da bizim hafızamızın bir parçası olabilir. Ve bu ortak hafıza, gelecekte benzer acıların yaşanmaması için en büyük güvencemizdir.
Not: Bu metin 5. Uluslararası Balkan Çalışmaları Kongresi’nde sunulmuştur.
Kaynakça
Aufderheide, Patricia. Documentary Film: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2007.
Halbwachs, Maurice. On Collective Memory. Translated by Lewis A. Coser. Chicago: University of Chicago Press, 1992 [1925].
Landsberg, Alison. Prosthetic Memory: The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture. New York: Columbia University Press, 2004.
Nichols, Bill. Introduction to Documentary. 3rd ed. Bloomington: Indiana University Press, 2017.
Rosenstone, Robert A. Visions of the Past: The Challenge of Film to Our Idea of History. Cambridge: Harvard University Press, 1995.
