Rumelinin Osmanlı hâkimiyetine girmesi 1356’da Şehzade Süleyman Paşa komutasındaki Osmanlı akıncılarının Gelibolu’ya çıkmasıyla başlamıştır. Ancak Osmanlı öncesi Selçuklulardan II. İzzettin Keykavus yakınları ile Sarı Saltuk Baba ve dervişleri 1261-1264 yılları arasında Dobruca’ya yerleşmişlerdir. Her ne kadar bu durum bir fetih olmasa da Müslüman Türk varlığının Osmanlıdan yaklaşık 90 sene önceye dayandığının bir göstergesidir ve de Sarı Saltuk Baba’nın tasavvuf erbabı olması fethe uygun şartların oluşmasına katkı sağladığını da düşündürebilir.
Osmanlı Devleti hâkimiyeti zamanında bugünkü Yunanistan sınırları içinde 325’in üzerinde tekke olduğu görülmektedir. Selanik’de 56, Serez’de 42, Girit’te 18, Trapoliçe’de 2, Mora, Moton ve Balya-Badra’da da birer ikişer tekke vardı. Halvetiliğe bağlı 20’den fazla tekke görülmektedir. Halvetilik dışında, Bektaşilik, Kadirilik, Mevlevilik, Rifailik, Nakşilik, Sadilik, Bayramilik ve Melamiliğe bağlı tekkeler bulunmaktaydı.
Tasavvuf erbabı, İslamiyet’in Hristiyan halk arasında kabul edilebilir yollardan yayılmasında önemli rol oynamışlardır.
Osmanlı padişahları, saray mensupları, akıncılar, sancakbeyleri, ulema ve bölgeye göç eden halk pek çok vakıf kurmuş ve gelir kaynakları tesis etmişler ve bu faaliyetler bölgenin Türkleşmesi ve İslamlaşmasında ilk zamanlarda önemli rol oynamıştır.
Halvetilik, Hz. Pîr Ömer Halveti’ye (v.1397) nispet edilen İslam dünyasının en yaygın tarikatıdır. Ömer Halveti, halvete büyük önem verdiğinden hatta rivayete göre kırk defa halvet çıkardığından bu yola Halvetiyye denilmiştir. Azerbeycan’da doğmuş bir tarîkat olmasına rağmen Osmanlı topraklarında en yaygın tarîkat haline gelen Halvetiliğin, Kafkasya ve Anadolu’ya yayılmasında tarikatın Pîr-i Sânisi (ikinci piri) Seyyid Yahya Şirvani (v.1464)’nin rolü büyüktür.[1]
Halvetilik ve şubelerine bağlı oldukları tesbit edilen tekkelerin sayısı ve bu tekkeler hakkındaki bilgiler oldukça kısıtlıdır. Tesbit edilen Halveti tekkelerinden bazıları Selanik, Serez, Girit-Resmo, Mora-Trapoliçe, Anabolu, Kalavurta, Balya-Badra şehir ve kasabalarda bulunmaktadır. Ancak Yunanistan’daki tekkelerin isimlerini ve bulundukları yerleri tam olarak tesbit etmek hayli müşkildir.
Selanik, Serez, Girit-Resmo, Mora-Trapoliçe, Anabolu, Kalavurta ve Balya-Badra, Halveti-Zühri ve Halveti-Cerrahi, Halveti-Mısri şeyhleri vazife yapmıştır. Bu bölgelerdeki isyanlarda şehid edilen ve sağ kalanlardan Türkiye topraklarına göç eden Halveti müntesipleri bulunmaktadır.
Selânik[2] – Tekkeleri
Selânik, 1430’da II. Murad tarafından fethedilmiştir. Selanik’te Evliya Çelebi yirmi tekke ve bir Mevlevihane, Ayverdi ise kırk kadar tekke ve türbe olduğunu kaydetmiştir[3]. Selanik’te 9 Halveti tekkesi tesbit edilebilmektedir[4]. Bunlar Hızır Baba, Musa Baba, Perşembe Tekkesi, Pazar Tekkesi, Pupara Baba ve Zindan Tekkeleri. Kasımiye ve Fethiye Tekkeleri Mısri Tekkeleri’dir[5].
Selanik Pazar Tekkesi[6]
Halveti-Sinanî tarîkatının Zühriyye şubesinin Pîr, Zührî Ahmed Efendi (v.1744) tarafından binâ edilmiştir. Zühriyye, Halvetiye’nin Ahmediye kolunun Sinaniye-i Musliye şubelerinin bir alt koludur. Nevrekopludur. Vefâtında, tekkesi ve kütüphânesinin olduğu yerde defnedilmiştir. Mürşidi, Selânik Yakūb Paşa Dergâhı şeyhi Süleyman Efendi’dir. Selânikli Şeyh Salih Lütfi Efendi (v.1890), Gülşen-i Kerâmet (Hulefa) isimli eserinde menâkıbını kaydetmiştir. 1917’deki büyük yangında yanarak tarihe karışmıştır[7]
Görsel 1: Eski Saray ve Pazar Tekkelerinin yerleri
Görsel2: Selanik-Kassandra Caddesindeki Pazar Tekkesi ve Türbesi ile önündeki çeşme
Selanik Üç Lüle Tekkesi
Ulaştığımız bilgilere göre Selanik’te Üç Lüle ismi ile tekke, çeşme vs. bulunmamasına mukabil, İki Lüle çeşme ve tekkesi bulunmaktadır. Muhitinde bir de Koca Kasım Paşa Camii bulunmakta ise de tarihte üç tane Kasım Paşa olup burasının hangisi ile alakalı olduğu şimdilik tesbit edilememektedir[8]. Bu tekkede görev yapanlardan birisi; Selânikli Mustafa Efendi (v. ?)’dir. Cerrahi Âsitâne postnişîni Makarnacı el-Hac Hâfız Mustafa Efendi’nin (v. 1804) halifesidir.
Görsel 3: Selanik-İki Lüle Çeşmesi
Selanik-Fethiye Tekkesi
Selânik Fethiye tekkesi, Halveti-Mısrî dergâhı idi[9]. Mısrilik, Niyâzî-i Mısrî (v. 1694-Limni), tarafından ictihad edilmiştir. Otuz kadar eseri vardır. Ancak hâlâ diğer bazı mutasavvıflar[10] gibi bütün eserleri külliyât halinde neşredilememiştir.
Fethiye Tekkesi 1906 yılında bugün Agiou Dimitriou adıyla bilinen, Osmanlı dönemindeki ismiyle Telli Kapı Caddesinin güneyinde bulunuyordu. Günümüzde bu kilise (Aya Dimitri), o dönemdeki ismiyle Kasımiye Camii’nin güneyidir. 1917’deki yangında bulunduğu mahalle ve sokak ile birlikte ortadan kalkmıştır[11].
Görsel 4: Selânik Fethiye Tekkesi Şeyhi Ali Efendi. Halvetî tâcı altındaki kitabe[12]
Serez (Siroz/Serrâi)[13] Tekkesi
Serez, Selanik Vilayetini oluşturan üç sancaktan birisi ve aynı adlı sancağın merkeziydi. 1383 yılında Gazi Evrenos Bey ve Çandarlı İbrahim Paşa tarafından savaşmadan teslim alınmıştır. Kent merkezinde, 21 kilise, 29 cami, 15 dergâh, 2 havra, 11 medrese, 23 mektep, 1 kütüphane, bulunuyordu[14]. E. Hakkı Ayverdi, Serez’de Zeynelabidin Efendi Camii ve Halveti tekkesi ile Sirozi İbrahim Efendi Dergâhı, Sufi Ali Zaviyesi, Zeynizade gibi birkaç Halveti tekkesi daha olduğunu kaydetmiştir.
Girit-Resmo (Rethymnon)[15] Tekkesi
Girit’teki Resmo Dergâhı şeyhleri:
1) el-Hâc Sırrı Efendi (v. ?)
2) Süleyman Efendi (v. ?)
Girit’te faaliyet gösteren diğer bir Halvetî şeyhi de Simmâniyye kolunun pîri M. Medenî Simmânî’nin halîfelerinden Sıddık b. Ömer Han’dan müstahlef olan Kandiyeli Ahmed Meâbî Efendi (v. 1798)’dir. Mezarı Kandiye’dedir. Birkaç eseri vardır.
Halvetiyye’nin Muslihiyye kolundan Üsküdarlı Feyzî Efendi’nin halîfelerinden Çıkrıkçı Mustafa Efendi (v. 1757) de Kandiye’de faaliyet göstermiştir.
Evliyâ Çelebi’nin kaydettiğine göre, Kandiye’de Gülşeni Hindî Câfer Baba Tekkesi, Uşşâki Şeyh Esedüddin Hankâhı ve Cebehâne Tekkesi bulunmaktaydı[16].
Mora[17]
Osmanlı Devleti, 1460-1699/1715-1829 yılları arasında Mora Yarımadası’na hâkim olmuştur. 1529 tarihli icmal defterinde Mora’da 11 kaza, 15 kale, 15 kasaba, 12 cami, 15 mescit, 5 zaviye, 7 mektep ve 21 manastırın bulunduğu kayıtlıdır[18].
Kalavurta-Vesince (Vostitza,Vostiçse, Vostiça) Halvetî Şeyh Ali Efendi Tekkesi[19]
1) Halvetî Mustafa Efendi (v. ?)
2) Oğlu Ordu Şeyhi el-Hac Hâfız Mustafa Efendi (v.1785)
3) Oğlu Mehmed Sâdık Efendi (v. ?)[20].
4) Moravî Mehmed Nûreddin Efendi (v. ?)[21] .
5) Mehmed Efendi (v. ?)
6) Ahmed Efendi (v. 1821)
Kalavurta Tekkesi[22]
1) Moralı Ali Efendi (v. ?)
2) Mehmed Rıfat Efendi (v. 1821)
Delikli Hızır Baba Tekkesi
Hamza Efendi (v. 1821)
Trapoliçe Tekkesi[23]
1668 yılında şehre gelen Evliya Çelebi, iki camisi, altı mahalle mescidi, iki medrese, üç sıbyan mektebi ve iki tekkesi olduğunu kaydeder.
1796’dan önce Yûsuf Âgâh Efendi b. Süleyman Penah Efendi[24] bir kütüphane kurdu ve mektep yaptırdı. Bugün Medrese diye isimlendirilen ve Aya Dimitri Meydanı’nda bulunan sağlam bir köşk dışında Osmanlı Tripoliçe’sinden herhangi bir şey kalmamıştır[25].
Tripoliçe Tekkesi[26]
1) Yahya Şerefeddin (Moravi) (v. 1770)
2) Abdülbâkī Efendi (Zâhiri) (v. ?)
3) Ahmed Necîb Efendi (v.1821)
Anabolu[27] (Nauplia) Tekkesi
Anabolu (Napflion), Mora’da bir liman şehri olup Bizans zamanında metropolitlik merkezi idi.
1) Moravî Yahyâ Efendi (v. 1770)
2) İbrâhim Efendi (v. ?)
3) Mehmed Efendi (v. 1812)
Balya Badra (Patras) Tekkesi
1) Mehmed Sâlih Efendi (v. 1766)
2) Moravî Mehmed Efendi (v.1798)
Mora’da Anabolu, Arkadya, Arhos, Andurusa, Balyabadra, Hulumiç, Benefşe, Moton, Koron, Gördüs, Kalamata, Mezistre, Kalavrita, Karitene kazalar bulunmakla beraber ancak bazıları ile arşiv belgeleri tesbit edilebilmiştir. Diğerleri için daha kapsamlı arşiv taramaları gerekmektedir. Muhtemelen vakıf defterleri incelendiğinde daha detaylı bilgilere ulaşılacaktır.
Not: Bu metnin genişletilmiş hali, 3. Uluslararası Balkan Çalışmaları Kongresi’nde sunulmuş ve kongrenin edisyon kitabı olan THE BALKANS: History, Religion and Society (Editörler: Sevba Abdula, Semran Murtezani; İDEFE Yayınları, 2024) kitabında yayımlanmıştır.
Kaynakça
Halmi MEHMED, Osmanlı Döneminde Bulgaristan'da Tasavvuf Hayatı, Y.L.T., Sakarya, 2017.
Müyesser Tüzün Varol, Mora Yarımadası'ndaki Kaleiçi Camiler ve Mescitler, Tokat GOP. Üniversitesi,
YLT, 2019.
Erkin Bulut, Esbâb-ı Tedbir-i Nizâm-ı Ekâlim, Sabancı Üniversitesi Y.L.T., 2020.
Mehmet Esat Serezli, Memleket Hâtıraları, TTK, Ankara, 2012
Nejat Göyünç, “Mora’da Osmanlı-Türk İnşa Faaliyetleri”, GDAAD, sy. 1 (1972).
Nejat Göyünç, Anabolu, DİA, III/105-106, İst., 1991.
Evangelia Balta, “Serez”, DİA, XXXVI/556-558, İst. 2009.
M. Kiel, “Mora”, DİA, XXX/284, İst., 2005.
M. Kiel, Tripoliçe, DİA, XLI/ 314-315, İstanbul, 2012.
Süleyman Penah Efendi, Mora İhtilâli, 1770, (haz. Abdullah Zararsız), Ankara, 2017.
Osman Köksal, Son Devir Selanik Tekkeleri Üzerine Bir Değerlendirme, Kozmopolit Bir Osmanlı Şehri
Selanik, Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi 2022.
Duygu Tanıdı, Selanik’te Bir Halveti Şeyhi: Şeyh Ahmed Zühri Efendi ve Tekkesi, Kozmopolit Bir
Osmanlı Şehri Selanik, Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi 2022.
http://www.lozanmubadilleri.org.tr/mubadele-bolgeleri/siroz-serez-sancagi/.
Selâmi Şimşek, Girit’te Tarîkatlar ve Tekkeler,
http:// www.evangeliabalta.com/kitap/22_cha.pdf
Arşiv Belgeleri
BOA, TS.MA.e–1041 – no: 16 H.1245
BOA, C.EV. 471-no: 2380 H.1174
BOA, DH.EUM.3.Şb-no: 3-60 H.1333
BOA, Y..A…RES.-81-33, H.1314
BOA, C..EV..254-12925, H. 1255
BOA, Cumhuriyet Arşivi,130-16-13-2-376-117-5, 1924
BOA, Cumhuriyet Arşivi, 130-16-13-2-142-691-14, 1924
BOA, A.}MKT.NZD-84-91, H. 1269
BOA, BEO-1649-123642, H.1319
BOA, CE 7574, H. 1794
BOA, CE, 15711, H. 1721
BOA, CE, 2871, H. 1794
BOA, C..EV..-528-26694, H.1182
BOA, CE 11986, H. 1776
BOA, TS. MA. e-449-10, H. 1204.
BOA, MAD.d.. 10090, H. 1223
BOA- TS. MA.e-496-37, H. 1255.
[1] Halmi MEHMED, Osmanlı Döneminde Bulgaristan’da Tasavvuf Hayatı, s.3-4, Y.L.T., Sakarya, 2017.
[2] 1429’da II. Murad tarafından fethedilmiş, 1913’te Osmanlı Devleti’nden ayrılmıştır.
[3] https://belleten.gov.tr/tam-metin/1856/tur
[4] BOA, TS.MA.e–1041 – 16 no’lu ve H.1245 tarihli belge, “Selanik Tekke-i Cedid Şeyhi Hacı Osman Efendi’nin dervişlerinin yiyecekleri için tahsis edilen bir yıllık birikmiş tahsisatı aldığına” dairdir.
[5] Osman Köksal, Son Devir Selanik Tekkeleri Üzerine Bir Değerlendirme, Kozmopolit Bir Osmanlı Şehri Selanik, Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi 2022, s. 411-430.
[6] BOA, C.EV. 471-2380 no’lu ve H.1174 tarihli belge. “Selanik, Saray-ı Atik (Eskisaray) mahallesinde Şeyh Zühri Ahmed Efendi Zaviyesi Vakfı’ndan zaviyedarlık cihetinin Ömer Halife’ye tevcihi” hakkındadır.
[7] Duygu Tanıdı, Selanik’te Bir Halveti Şeyhi: Şeyh Ahmed Zühri Efendi ve Tekkesi, Kozmopolit Bir Osmanlı Şehri Selanik, Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi 2022, s. 271-301.
[8] https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/12790 , BOA, DH.EUM.3.Şb-3-60 no’lu ve H.1333 tarihli belge, Ordu-yı Osmani sabık miralaylarından Gürcü Hurşid Bey ile İkilüle tekkesi şeyhi Ömer Efendi hakkında istidlaatı havi tahriratla ilgilidir.
[9] BOA, H.1314 [M. 1898] tarih ve Y..A…RES.-81-33 nolu evrak, “Selanik’de Fethiye Cami ile ittisalindeki zaviye odalarının tamirine dair”dir. BOA,1255 tarih ve C..EV..254-12925 nolu evrak ise, “Selanik’de Fethiye Camii ve Zaviyesi karşısında yaptırılan bina, muhalif olarak hücrelerin manzarasını kapattığından on ziradan ziyadesinin men’i ricası” üzerinedir. BOA, Cumhuriyet Arşivi, 1924 tarih ve 130-16-13-2-376-117-5 nolu evrak, “Selanik Fethiye Dergahı Şeyhi Yusuf Ziyaettin’e ait tasfiye talepnamesi”ni muhtevidir.
[10] Dede Ömer Ruşeni, Cemal-i Halveti, Aziz Mahmud Hüdayi, İsmail Hakkı Bursevi gibi.
[11] BOA, A.}MKT.NZD-84-91 no’lu ve 1269 tarihli belge, “Fethiye Tekkesi Postnişini Eğribozlu Şeyh Yusuf Efendi’ye taamiye olarak maaş tahsisi” ile ilgilidir.
[12] Niyazî-i Mısrî Divanı’nın “Aşka düş ehl-i canân etsin seni” şiirinden alınmıştır.
[13] Bkz: Mehmet Esat Serezli, Memleket Hâtıraları, TTK, Ankara, 2012, Evangelia Balta, “Serez”, DİA, XXXVI/556-558, İst. 2009.
[14] http://www.lozanmubadilleri.org.tr/mubadele-bolgeleri/siroz-serez-sancagi/.
[15] 1669’dan 1913’e kadar 244 sene Osmanlı Devleti idâresinde kalmıştır. Hanya Mevlevîhânesi ile ilgili bir eseri Prof. Dr. İsmail Kara, Dergah Yayınları’ndan neşretmiştir. Girit’teki 37 tekkeden 18’i için bkz.: Selâmi Şimşek, Girit’te Tarîkatlar ve Tekkeler, file:///C:/Users/CEMAL/Downloads/1752-6943-1-PB.pdf.
[16] bkz.: Selâmi Şimşek, Girit’te Tarîkatlar ve Tekkeler, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33016, BOA, Cumhuriyet Arşivi, 1924 tarih ve 130-16-13-2-142-691-14 nolu evrak, “Girit – Resmo’dan gelen Halveti Eş-Şeyh Arif oğlu Abdulkadir Baba’ya ait tasfiye talepnamesi” hakkındadır. BOA, H.1319 tarih ve BEO-1649-123642 nolu bir evrak, “Resmolu, Manisa’da ikamet eden Şeyh Hacı Şerif Efendi’ye maaş tahsisiyle” ilgilidir.
[17] Mora, 1458’de Fâtih Sultan Mehmed tarafından fethedilmiştir. Târihçi Nâima Mora-Patras’ta medfundur. 1831’de kurulan Yunan Krallığı’nın başına 17 yaşındaki Alman-Bavyera Prensi Otto Joseph (ö.1867-Münih) 1832’deki Londra Konferansı’nda büyük devletlerce Yunanistan kralı seçilmişti.
[18] Müyesser Tüzün Varol, Mora Yarımadası’ndaki Kaleiçi Camiler ve Mescitler, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, YLT, 2019.
[19] BOA, CE 7574 nolu, 1794 târihli evrak, M. Sâdullâh Efendi’nin şeyh tâyin edilmesi hakkındaki arzuhâldir. CE, 15711 nolu ve 1721 târihli evrak, Şeyh Ali Efendi’nin tekkeyi binâ ve ihyâ etmesi hakkındaki arzuhâlidir. Evliya Çelebi, “Vostiçse, cümle iki yüz adet kârgir binalı mâmur kasabacık olup Alî Baba Tekkesi vardır” der. http:// www.evangeliabalta.com/kitap/22_cha.pdf
[20] BOA, CE, 2871 nolu ve 1794 târihli evrak M. Nûreddin Efendi’nin zâviyedar olmak istediği aruzuhâldir.
[21] BOA, CE 11986 nolu ve 1776 târihli belgede, Abdülbâkî Efendi şeyh olarak tâmir ve eklemelerde bulunmuştur.
[22] Kalvrita. Burada iki tekke vardır. M. Kiel, “Mora”, DİA, XXX/284, İst., 2005.
[23] M. Kiel, Mora, DİA, XXX/284. BOA, H.1182 tarih ve C..EV..-528-26694 nolu evrak “Trapoliçe Şeyh Ahmed Efendi Tekkesi’ne taamiyesinin bir seneliğinin alındığı” hakkındadır.
[24] Süleyman Penah Efendi’nin Mora İhtilâli isimli eseri neşredilmiştir. Ayrıca Esbâb-ı Tedbir-i Nizâm-ı Ekâlim adlı risâlesi hakkında Erkin Bulut 2020 yılında Sabancı Üniversitesi’nde bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır.
[25] M. Kiel, Tripoliçe, DİA, XLI/ 314-315, İstanbul,2012.
[26] BOA, H.1204 tarih ve TS.MA.e-449-10 nolu evrak, “Ahmed Necip Efendi’nin mutasarrıf olduğu vazifesi” konusundadır. H.1223 tarihli ve MAD.d.. 10090 nolu belge “Şeyh Ahmed Tekkesi’ne taamiye tahsisi” hakkındadır. BOA- H.1255 tarih ve TS.MA.e-496-37 nolu evrak, “Trapoliçe Çibana köyü, Hacı Ahmed Necib Efendi’nin çiftliği olduğundan bu köyün öşür ve rüsumunun voyvodalara değil kendisine iltizam edildiği” hakkındadır.
[27] Nejat Göyünç, “Mora’da Osmanlı-Türk İnşâ Faaliyetleri”, GAADergisi, S. 1, s. 13-18. Aynı mlf., Anabolu, DİA, III/105-106, İst., 1991.
