20 yüzyılın ilk yarısında, Balkanlar’daki siyasi ve toplumsal dinamikler büyük değişimlere uğramaktaydı. Bu dönemde, Yugoslavya’daki farklı etnik ve dini topluluklar, kendi çıkarlarını ve kimliklerini koruma yolları aramaktaydılar. Bu bağlamda, Makedonya ve Sancak bölgesindeki Müslüman toplumu önemli bir aktör olmuştur. Onların sesi, çeşitli organizasyonlar ve girişimler aracılığıyla duyulmuş, bu sesin güçlü bir platformu ise Hak gazetesi olmuştur. 1920–1924 yılları arasında Üsküp’te yayımlanan bu gazete, sıradan bir basın organı olmanın ötesinde, o dönemdeki Müslüman nüfusun siyasi, kültürel ve hukuki taleplerini dile getiren önemli bir araçtır.
Hak gazetesi, Osmanlı Türkçesi ve Sırpça dillerinde yayımlanmakta olup, sadece yerel bir bilgi kaynağı değil, aynı zamanda İslam Muhafaza-ı Hukuk Cemiyeti adlı toplumsal hareketin sesi olarak da kabul edilmiştir.
Bu cemiyet, Makedonya ve Sancak’taki Müslümanları bir çatı altında toplamak ve onların haklarını korumak amacıyla 1919 yılın Aralık ayında Üsküp’te kurulmuştu. Hak gazetesi, bu cemiyetin hedefleri doğrultusunda, o dönemdeki Müslüman toplumunun medeni taleplerini ifade etmek ve toplumun birleştirici sesi olmak için bir yayın aracı haline gelmiştir.
Gazetenin yayın hayatı, 1920 yılının başlarından 1924 yılının son ayına kadar yaklaşık beş yıl sürmüştür. İlk sayısının tarihi 23 Şubat 1920 Pazartesi günüdür. Gazete çıktığı sene yani 1920 yılında Türkçe olarak haftada üç kez yayımlanmıştır.
Gazetenin ismi olarak “Hak” kelimesinin seçilmesinde “İslam Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti”nin ismi ile bağlantılı olduğu göze çarpıyor. Zira Arapça “(حقّ) hakk” kökünden gelmektedir. Esas olarak “doğru, gerçek” anlamı taşısa da ayrıca Allah, tanrı; hakikat, doğruluk ve insaf; bir insana ait olan şey, dâva ve iddiada hakikate uygunluk; lâyık, münâsip; adaletli davranma, adaletin, hukukun gerektirdiği veya birine ayırdığı şey, kazanç, dava veya iddiada gerçeğe uygunluk, yasallık, verilmiş emekten doğan manevi yetki; pay, hisse; еmek karşılığı ücret vb. manalarını da ihtiva etmektedir. Arapça “hakk” kelimesi, “doğru” anlamıyla gazetenin amacını yansıtmaktadır. (Resim 1)
Resim 1: Gazetenin ilk sayısı ve başlığı
Gazetenin dili Osmanlı Türkçesidir. Bu tercih, Sancak ve Makedonya’daki Müslümanları, etnik köken ayrımı yapmaksızın bir araya getirmeyi amaçlayan İslam Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti’nin amacına uygundur.
Bu nedenle, gazetenin yayımlanmasında Osmanlı Türkçesi, Müslüman topluluğunun ortak iletişim dili olarak seçildi.
Ayrıca, belirli dönemlerde Gazete, hem Türkçe hem de Sırpça yayınlar yaparak, geniş bir okuyucu kitlesine ulaşmayı amaçlamıştır. Ayrıca zaman zaman Türkçe-Sırpça, bazen de Sırpça basılmıştır. (Resim 2) Gazete genellikle büyük A3 formatında iki sayfa olarak yayımlanmış ve daha sonra dört sayfa olarak çıkmaya başlamıştır.
Resim 2: Hak gazetesinin Sırpça basılan bir nüshası
Gazetenin ilk sayfasında ve başlık kısmında sahibi olarak “Halid Hayri” sorumlu editör olarak ise “Hasan Sabri” kayıtlıdır. Kullanılan takvimin ise Efrencî takvimi (Milâdî tarih / Gregoryen tarih) olduğu tabiri ile belirtilmiştir.
Jeneriğin sol bölümünde Arap alfabesiyle Türkçe “abonelik ücreti ve şartları” yazılmıştır. Hemen alt kısmına Sırpça, Kiril Alfabesi ile cemiyetin adı, gazetenin sahibi ve mesul müdürünün ismi ile tarihi tekrar edilmiştir.
Jeneriğin sağ tarafında üst kısımda Arap Alfabesi ile Türkçe, mali ve yazı işleri hakkındaki şartlar ve idare adresi belirtildikten sonra alt kısmında Latin alfabesi ile cemiyetin adı, gazetenin sahibi ve mesul müdürünün isimleri yazılmıştır.
Gazetenin tasarımında da dikkat çeken unsurlar bulunmaktadır. İlk sayılarda “Hakk” yazısı, Arap alfabesi ve sülüs hattıyla büyük puntolarla, fakat sade bir tarzda yazılmıştı (Resim 3). 1920’lerin Mart ayı sayısındaki nüshalarda ise daha kaligrafik bir şekle dönüştürüldüğü görülmektedir (Resim 4). Gazetenin Sırpça nüshasında da Arapça “Hakk” kelimesi Sırp ve Arap harfleriyle bile birleştirilmiş şekilde görünür. (Resim 5)
Resim 3: Hakk yazısı
Resim 4: Hakk yazısı
Resim 5: Hakk gazetesi Sırpça nüshası
Hak gazetesi önce Üsküp’te Štamparija Bratstvo Matbaasinda (tr. Uhuvvet Matbaasında), daha sonra Stara Srbija Matbaası’nda (Eski Sırbistan Matbaasında) basılmış ve 1923 yılında Hak Matbaasında basılmıştır (Resim 6).
Resim 6: Basım yeri ve matbaaları
Daha sonra da gazetedeki ilana göre “Prosveta“ Güney Sırbistan’daki en büyük matbaayı temsil etmektedir.
Resim 7: Hakk’ın matbaası “Prosveta”
Hak gazetesinin üç farklı kütüphanede günümüze intikal etmiş nüshaları tespit edilebilmiştir. Bunların en hacimlisi Zagreb’deki Milli ve Üniversite Kütüphanesi’ndedir. İkinci sırada Belgrad’daki Sırbistan Ulusal Kütüphanesi’nde, Üsküp’teki Ulusal ve Üniversite Kütüphanesi “St. Kliment Ohridski”nde bulunmaktadır.
Gazetenin içeriği, belirli ana başlıklara bölünerek düzenlenmiş olup, genel olarak bu başlıklar Şuun-ı Hariciye (Dış olaylar), Şuun-ı Dahiliye (İç olaylar), Şuun-ı Muhtelife (Çeşitli olaylar), Şehir havadisleri, İlan ve Son telgraflar şeklindedir ve bu tertibin diğer sayılarda da devam ettiği görülmektedir. Ancak, başlıklandırmanın çoğunlukla ihtiyaca ve eldeki verilere göre belirlendiği anlaşılmaktadır.
Hak gazetenin ilk üç sayısındaki başyazılarda yayın politikası, ana görevleri ve amacına ilişkin bilgiler yeterince aydınlatıcı mahiyettedir. Örneğin, 23 Şubat 1920 tarihli 1. sayısındaki “İfade-i Meram” başlıklı yazıda, gazetenin, “İslam Cemiyeti”nin 19 Aralık 1919 tarihli kararıyla yayımlandığı belirtilmektedir.
“İfade-i Meram”, “İslam Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti’nin amaçları” ve “Maarif Nazırına Açık Mektup” yazılarından, gazetenin Sancak ve Makedonya’daki Müslümanların hayatını ve varlığını güçlendirme amacını taşıdığı anlaşılmaktadır. Ayrıca, Kanun-ı Esasi (Anayasa) temel prensip olarak vurgulanmıştır.
Diğer taraftan gazetenin içeriğine bakıldığında, Müslüman nüfusun sorunlarının ve isteklerinin dile getirilmesi yanında ülke içinden ve dünyanın önemli merkezlerinden gerek doğrudan gerekse basın yoluyla aldığı bilgileri aktarması hem okuyucularını bilgilendirme hem de Türkçenin devamına katkı amacında olduğu sonucu da çıkmaktadır.
Genel olarak özetlersek gazetinin dini özgürlükler yanında ana dilin eğitimde eşitlik ilkelerine kullanılması meselesine çok önem verdiği; okuma-yazma ve eğitim düzeyini dünya standartlarına göre mümkün olduğu kadar yükseltme arzusunda yoğunlaştığı anlaşılmaktadır.
İki dünya savaşı arasındaki dönemde Hak gazetesi Sancak ve Makedonya’daki Müslümanların sorunlarını ve taleplerini dile getirmek yanında bölgesel ve dünyadan haberlere de nüshalarında yer vermektedir. Basılı yayıncılığın şüphesiz toplumsal yapıdaki siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel dinamiklerinin bir parçası olduğu göz önüne alındığında, Hak gazetesi sadece Eski ve Güney Sırbistan’ın tarihine ve Güney Müslümanların Haklarını Koruma Örgütü’nün (Cemiyet) faaliyetlerine ilişkin değil, aynı zamanda kendi döneminin tarihine dair önemli verileri ihtiva etmektedir. Bu yönüyle hem Balkan coğrafyasının basın tarihi, hem de dünyadan ve Yugoslavya’dan verdiği haerler sebebiyle önemli bir tarihsel kaynak özelliğindedir.
Resim 8: Hak gazetesi, 23 Şubat 1920, No. 1, İfade-i Meram
Hak gazetesi, 23 Şubat 1920, No. 1, İfade-i Meram Transkripsiyonu:
İfade-i Meram
19. Kanun-ı Evvelde (19 Aralık) içtima eden Umumi Kongre’nin müzakeratını müteakiben teşkiline karar verilen İslam Cemiyeti’nin bir gazete tesis edeceği malumdur. El-haleti hazihi (Şu an) “HAK” namıyla tesis ve saha-ı matbuata çıkan gazetemizin maksadı hakk-ı hayatımızın tarsini (kuvvetlendirme), mevcudiyetimizin muhafaza ve siyaneti (korunması) olup prensibimiz kanun-ı esasidir.
Bu ulvi esas dairesinde meramımızı Yugoslavya efkâr-ı umumiyesine ilan edip bizleri daima müteessir eden ahval-i gayr-ı kanuniyeyi makamat-ı aidesine arz ve tebliğ etmek vazifemiz olup “HAK” bundan maada muhterem karilerini (saygıdeğer okuyucularını) vukuat-ı alemden haberdar edecek ve vereceği havadisleri mevsuk olarak ilan edecektir.
İşte bugün enzâr-ı umumiyeye takdim ettiğimiz “HAK” ahali-i İslamiyenin gayretine istinaden meydan-ı matbuata çıkıyor.
Not: Bu metnin genişletilmiş hali, ‘Balkan Periodicals: Trajectory of Islamic Thought 1918-1945’ Sempozyumu’nda sunulmuş ve sempozyumun edisyon kitabı olan Balkan Periodicals The Trajectory of Islamic Thought in the Interwar Period (Editörler: Sevba Abdula, Ahmet Köroğlu; İDEFE Yayınları, 2024) kitabında yayımlanmıştır.
Kaynakça
Hak gazetesi, Üsküp, 1920-1924.
Şemseddin Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı, 2017.
TDK; Türkçe Sözlük, Ankara, 2005
