Bulgaristan’da Türk toplumunun basın tarihine genel bir bakış atıldığında bu topraklarda birçok değerli ve önemli gazetelerin yayınlandığını görebiliriz. Bu topraklarda çıkan ilk gazeteler Osmanlı hâkimiyeti dönemine tekabül eder. Bunlardan en önemlisi, ilk sayısı 1865 yılında yayınlanan “Tuna” gazetesidir. Türk toplumunun, 93 Harbi’nden sonra da Bulgaristan Prensliği dahilinde basın faaliyetleri devam etmiştir. Harpten sonra birçok zorluklar, ekonomik, siyasi ve içtimai sorunlar yaşayan 1879 yılından itibaren Türk toplumunun Bulgaristan Resmi Gazetesi’nde çıkan kararları takip edebilmesi için, onu Türkçeye tercüme etmişlerdir.
Bulgaristan Türklerinin basın faaliyetleri XIX. Yüzyıl sonlarından Birinci Dünya Savaşı’na kadar uzanan dönemde durgunlaşmış fakat gazeteciliğin altın çağı 1920’li yıllarına tekabül ettiğini, o dönemde çıkmaya başlayan onlarca gazeteye bakarak söyleyebiliriz.
Bulgaristan Türklerinin en aktif olduğu XX. Yüzyılın 20’li ve 30’lu yıllarında ise toplumun gelişiminde, eğitiminde ve kültüründe iz bırakan, siyasi haberlerden ve dünyada olup biten hadiselerden haberdar eden birçok değerli gazete yayınlanmıştır.
“Deliorman” gazetesi Bulgaristan Türklerinin basın tarihinde kuşkusuz en önemli ve kalıcı izler bırakan mecmualarından biridir.
Razgrad’ta 21 Ekim 1922 yılında ilk sayısı çıktığında, belki de hiç kimse yaklaşık 11 yıl kısa aralıklarla basılacağını tahmin edemezdi. Bu on bir yıllık süreçte tespit edebildiğimiz 300’den fazla nüshanın her sayısında Bulgaristan Türklerinin türlü sorunlarını öne sürüp sıkça değişen Bulgaristan hükümetlerine duyurmaya çalışmış ve bu sorunların çözümlerini aramıştır. Gazete 1922 yılında haftalık olarak çıkmaya başlamış, fakat bazı sayılarını gecikmeli olarak 10 veya 15 günde bir çıktığını da gözlemleyebiliriz. Yaklaşık yedi yıl Razgrad’ta çıktıktan sonra “Deliorman” gazetesi başkent Sofya’ya taşınmış ve orada 4 yıl süren yayın hayatını sürdürmüştür. Gazetenin Baş redaktörü Mahmut Necmettin idi. Kendisi, 1897 yılında Razgrad’ta Saraç Salih Efendi ve Ayşe Hanımın oğlu olarak doğmuş, eğitimini burada görmüş ve daha sonra 1913-1915 yılları arasında Sofya’da “Türk Sâdası” ve “Tunca” gazetelerinde stajyerlik yapmıştır. Altan Deliorman’a göre, bahsedilen yıllarda Sofya’da bulunan babası o dönem askeri ataşe olan Mustafa Kemal Paşa ile tanışmış ve daha sonra Kemalizm ideolojisini sıkı bir takipçisi olmuştur. Mahmut Necmettin’in siyasî ve ideolojik görüşlerinin belirmesinde Çanakkale Muharebesi’nin de kuşkusuz büyük yeri vardır. 1915 yılında M. Necmettin Bulgaristan’dan gönüllü olarak Osmanlı ordusuna katılmış ve Çanakkale’ye gönderilmiştir. Fakat dizanteri hastalığından dolayı İstanbul’da tedavi görüp daha sonra ise, 1919 yılında Bulgaristan’a dönen genç gazeteci burada 1922 yılında “Deliorman” gazetesini basmaya başlamış.
Çiftçi Partisi hükümetinin askerî darbe sonucu düşürülmesinden sonra Bulgaristan Türkleri siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel durgunluk dönemine girmiştir. Deliorman gazetesi ve Mahmut Necmettin için de 1920’li yıllar bir hayli dinamik geçmiş, gazete bir dönem kapatmış, M. Necmettin ise 16 Nisan 1925 Sofya’da Sveta Nedelya kilisesinin bombalanması sonucu tutuklanmış, idama mahkûm edilmiş fakat kurtulmuştur. Bir müddet üzerinde ki baskılardan uzak kalabilmesi için 1926’da Plevne’ye taşınır. Orada “Mücadele” ve “Tunaboyu” gazetelerini yayınlamıştır. Plevne’den tekrar Razgrad’a 1927 yılında dönen Mahmut Necmettin, “Deliorman”ı yayınlamaya devam ederek gazetenin ikinci dönemini başlatmıştır (1927-1929). 1929 yılında düzenlenen Milli Kongrede alınan bir karara göre “Deliorman” gazetesi Razgrad’tan Sofya’ya taşınmıştır. Altan Deliorman’a göre bu gazetenin üçüncü dönemidir (Aralık 1929 – Temmuz 1933).
Üçüncü dönemine “Deliorman” gazetesi yarı Osmanlıca, yarı Latin harflerle ayak basmıştır. 1930 yılından itibaren “Deliorman”, okuyucularına her sayısında yeni harfleri öğrenmeleri için uyarıda bulunmuştur. Yapılan bu uyarıdan tam bir ay sonra 3 Şubat 1930 tarihli sayısında gazete, bu sayıdan sonra tamamen yeni harfleri kullanacağını belirtmiştir. Üçüncü döneminde “Deliorman” gazetesi halkın dertleriyle yakinen ilgilenmeye devam ediyordu. Şahsen Mahmut Necmettin, Deliorman yöresindeki köyleri ve kasabaları teker teker gezerek orada yaşayan Türk toplumunun sorunlarını gazetenin “Deliormanda Deliorman” köşesine aktarmaya ve okuyuculardan yardım talep etmeye devam ediyordu. Köylerin sosyo-ekonomik durumunu, bilhassa Türk mekteplerinin durumunu, muallimlerin durumunu ve burada yapılan veya yapılmaya çalışan inkılaplarda öncü olan kişilerden yazılarında uzunca bahsederdi.
“Deliorman” gazetesi Bulgaristan Türk ve Müslüman toplumunu daha yakından tanımak, onların kültürünü, tarihini, sorunlarını ve gündelik yaşamını takip edebilmek için kullanılabilecek çok ender kaynaklardan biridir.
Bu gazetede işlenen konular burada yaşayan toplumun dününü, bugününü ve yarınlarını titizce düşünülerek işlenmiştir. Eğitim, kültür, siyaset gibi konular hemen her sayısında işlenmiş, çareler aranılmış, hükümetlere ve siyasetçilere duyurulmaya gayret gösterilmiştir. “Deliorman”da işlenilen ve üzerine vurgu yapılan konuların başında iç ve dış haberler (siyasî ve politik), gönderilen mektuplara nazaran halkın dertleri ve sıkıntıları, kültür, spor ve sinema haberlerinin yoğunlaşması ve de yetim ve öksüzlere yardım kampanyaları ile sahip çıkılmasına dair kısa yazılar bulunuyordu. İlk kez Bulgarca yazılar ve makaleler gazetenin bu döneminde çıkmaya başlamıştır. Her hükümet veya bakan değişikliklerinde “Bizim isteklerimiz” („Нашите искания“) Bulgarca başlıklı yazılarda Bulgaristan Türklerinin sorunlarını ve reform isteklerini vurgulayan, başta olan hükümetlerin ilgisini kazanmak için tamamen Bulgarca olan yazılar paylaşılmıştır.
Mahmut Necmettin ve “Deliorman” gazetesinin kaderini belirleyen en önemli hadise Razgrad mezarlık olaylarıdır. 1933 yılının 14-15 Nisan gecesi sağcı “Rodna Zaştita” organizasyonu tarafından düzenlenen bir saldırı sonucu Razgrad’ta yaklaşık 200 Türk mezarlığı tahrip edilmiştir. Razgrat hadisesini yakından takip eden Mahmut Necmettin durumu hemen Anadolu Ajansı muhabiri olan Ali Naci Karacan’a ve Sofya Büyükelçisi Tevfik Kâmil Bey’e bildirerek kamuoyunu aydınlatmaya gayret göstermiştir. Fakat verdiği malumatlarla bu olayın Türkiye’de de duyulması ve büyük yankı uyandırması, Mahmut Necmettin’i açık hedef haline getirmiştir. Sofya Elçiliğine verilen bir rapora göre 24 Ağustos akşamı kahveden evine giderken saldırıya uğrayan M. Necmettin “öldüresiye dövülerek, çırılçıplak, bir hendeğe atılmış ve gecenin üçünde iniltisine gelen banyoların bekçisi tarafından kurtarılmıştır”.
Bu olaydan az bir zaman sonra Mahmut Necmettin Türkiye’ye göçmüş ve hayatını orada sürdürmüştür. Yaklaşık 11 yıl kadar yayın hayatına sahip olan “Deliorman” gazetesi ise askerî darbeyle başa gelen Ondokuzmayısçılar adını taşıyan sağcı gruplar tarafınca kapatılmıştır. Türkiye’de birçok kitap ve yazı yayınlayan Mahmut Necmettin orada Deliorman soyadını almış ve 7 Aralık 1973 tarihinde vefat etmiştir.
19 Mayıs 1934 tarihinde Bulgaristan’da yaşanan siyasi ve askeri darbe sonucu hükümet değişimine gidilmiştir. Bu darbeyi düzenleyen aşırı sağcı grupların başında olan Kimon Georgiev parlamenter yönetim biçimini, Halk Meclisini ve Tırnova Anayasası’nı ortadan kaldırarak monarşist diktatörlüğü kurmuştur. Darbeden sonra Bulgaristan Türklerinin durumu içler acısı bir hale gelmiştir. Bazı Türk mektepleri kapatılmış, gazetelerin çoğu yasaklanmış, “Turan” dernekleri kapatılmış, Bulgaristan Türklerinin siyasî hayata katılımı sınırlandırılmıştır. Kemalist düşünce ve inkılaplarının sınırlandırılması için Bulgaristan Türklerinin eğitimli ve elit diyebileceğimiz kesime şiddet ve bezdirme siyaseti uygulanmış ve çoğu Türkiye’ye göçmek zorunda kalmıştır. Bunlardan biri de yukarıda da bahsettiğimiz gibi Mahmut Necmettin’dir.
Bulgaristan Türklerinin 1920’li ve 1930’lu yıllarda iki büyük gruba ayrılıp kutuplaşması ve bu gruplar arasındaki şiddetli mücadele, sadece onların zararınaydı. Bulgaristan hükümetleri ve siyasetçileri bu çekişmelerin farkındaydı ve Kemalistleri bir tehdit olarak gördükleri için daima muhafazakâr kesimi desteklediler. Hatta askeri darbeden sonra tüm Kemalist gazeteleri kapatılırken Müftülüğün ve yeni hükümetin destekçileri olan “Medeniyet” gibi gazeteler yayın hayatına 1944 yılına kadar devam etmekteydi. “Deliorman” gazetesi Bulgaristan Türklerinin düşüncelerini, sorunlarını, kaygılarını ve gündelik yaşamını araştırmak için temel kaynaklardan biridir. Türk toplumunun bir türlü karara bağlanamayan ve sonu görünmeyen sorunlarının paylaşıldığı ve üzerine derin düşüncelerle fikirler atılan sütunların arasında çok değerli bilgilere ulaşabiliriz. Gazetenin bir diğer önemli özelliği ise yaklaşık 11 yıla yakın bir sürede devamlı bir şekilde sadece Deliorman yöresinde yaşayan Türklerin değil, tüm Bulgaristan coğrafyasında yaşayan toplumun sesi haline gelmesidir.
Not: Bu metnin genişletilmiş hali, ‘Balkan Periodicals: Trajectory of Islamic Thought 1918-1945’ Sempozyumu’nda sunulmuş ve sempozyumun edisyon kitabı olan Balkan Periodicals The Trajectory of Islamic Thought in the Interwar Period (Editörler: Sevba Abdula, Ahmet Köroğlu; İDEFE Yayınları, 2024) kitabında yayımlanmıştır.
Kaynakça
Боршуков, Г. История на българската журналистика, С. 1976.
Джамбазов, И. Религиозната организация на мюсюлманите в България 1878-2018, С. 2018.
Зафер, З. България непосредствено след 9.IX.1944 през погледа на един турски журналист – Анамнеза, XIII, 2018, кн. 1, с. 48-63.
Кълъч, О. Жертва на съдбата, С. 2020.
Спасов, Л. Реформите на Ататюрк, мюсюлманите в България и българо-турските отношения (1923-1938 г.), Велико Търново 2017.
Стоянов, В. Малцинствените общности в България. Турците – В: История на България, IX, С. 2012, с.
Стоянов, В. Турското население в България между полюсите на етническата политика, С. 1998.
Ялъмов, И. История на турската общност в България, С. 2002.
Ялъмов, И. Турският периодичен печат в България (1878-1996) – Периодичният печат на малцинствата в България, С. 1998, с. 6-67.
Acaroğlu, T. M. Bulgaristan’da 120 Yıllık Türk Gazeteciliği (1865-1985), İstanbul 1990.
Bahtiyar, N. Balkanlar’da Türk Ünlüleri. Ansiklopedik Bilgiler. İstanbul 1999.
Bahtiyar, N. Balkanlar’da Türk Ünlüleri. Ansiklopedik Bilgiler. Üçüncü Kitap. İstanbul 2004.
Bulut, D. Bulgaristan’da Bir Türk Gazetesi: Deliorman (1924-1929). Yüksek lisans tezi. Sakarya 2023.
Cambazov, İ. Bulgaristan Türk Basını Tarihinde Yeni Işık-Nova svetlina gazetesi, İstanbul 2011.
Cambazov, İ. Medresetü’n-Nüvvab. Anılar-Belgeler, Sofya 2005.
Deliorman, A. Bulgaristan’da Türkçe Basın (1865-2009), İstanbul 2010.
Deliorman, M. Razgrad Mezarlık Hadisesinde Çanlar Benim İçin Çaldı. İstanbul 1955.
Hakkı, İ. T. Okday. Bulgaristan’da Türk Basını, İstanbul 1980.
Hatipoğlu, İ. Medresetü’n-Nüvvâb – Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXVIII, Ankara 2003, pp. 344-346.
Karagöz, A. Bulgaristan Türk Basını (1879-1945), İstanbul 1945.
Kerim, Y. Bulgaristan’da 1878-1944 Döneminde Çıkmış Olan Gazete ve Dergilerin Alfabe Sırasıyla Cetveli – Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı. Bilgi Şöleni (20-24 Nisan 1998). Bildiriler, Ankara 1999, pp. 185-196.
Kerim, Y. Bulgaristan’da Türkçe Süreli Basın (1865-1944) – Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı. Bilgi Şöleni (20-24 Nisan 1998). Bildiriler, Ankara 1999, pp. 167-184.
Keskioğlu, O. Bulgaristan’da Türkler. Tarih ve Kültür, Ankara 1985.
Kоç, B. Tuna Vilayeti Gazetesi ve içeriğine dair bazı bilgiler (Mart 1865-Mart 1868). TAD. 2015; 34(57): 121-158.
Memişoğlu, H. Geçmişten günümüze Bulgaristan’da Türk eğitim tarihi, Ankara 2002.
Şimşir, B. Bulgaristan Türkleri (1878-2008), Ankara 2009.
Şimşir, B. The Turkish Minority Press in Bulgaria. Its History and Tragedy (1865-1985), Ankara 1985.
Tunçay, M. BKP’nin Türkçe Yayın Organı Ziya Gazetesi (1920-1923) ve Türkiye, İstanbul 2009.
