Medrese eğitimini Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde bütünleyen Ataullah Efendi, Osmanlının yıkılış yıllarında Üsküp’e dönerek Meddah Medresesi’ne müderris tayin edilmiştir. Sıradan bir müderris olmadığı anlaşılan Ataullah Efendi, siyasiyat ve ictimaiyata bigane kalacak bir yapıda olmadığından kendi ismiyle anılan dini, milli ve siyasi bir harekete önderlik yapmıştır. Yönettiği Meddah Medresesi onun ve burada yetişen önemli hoca ve aydınların katkısı neticesinde zamanla entelektüel bir kurum olma hüviyetini kazanmış ve Üsküp başta olmak üzere bölgenin muhtelif sahalarında önemli tesirler icra etmiştir. Bu kısa yazımızda konunun ana hatlarıyla özetlenmesi hedeflenmiştir.
Yönettiği Meddah Medresesi onun ve burada yetişen önemli hoca ve aydınların katkısı neticesinde zamanla entelektüel bir kurum olma hüviyetini kazanmış ve Üsküp başta olmak üzere bölgenin muhtelif sahalarında önemli tesirler icra etmiştir.
İcazetnamesinde de görüldüğü üzere tam ismi Kurtişzade Muhammed Ataullah olan hoca efendi doğruya en yakın ihtimale göre 1875 senesinde Üsküp’e bağlı İstüdeniçan köyünde doğmuştur.[1] Adının kısaltması olan Ata Efendi veya Ata Hoca isimleriyle de yaygın olarak anılmıştır. Köyünde başladığı ilk mektep tahsilini Üsküp’e gelerek bütünler ve 1893 yılında Üsküp müderrisi Nabi Efendi’nin ders halkasına katılarak dört yıl sarf ve nahiv dersleri alır.[2] 1896 veya 1897 yılında İstanbul’a giderek Fatih külliyesine kaydını yaptırır. Çifte Ayak Kurşunlu (Fatih) medresesinde 14 yıl boyunca Rodomirli Hüseyin Necmeddin Efendi’den medrese ilimlerinin çoğunu tahsil eder. Ayrıca Ahlak ilmini Hafız Kamil Efendi’den, Usuli Fıkıh ve Belagat ilimlerini Dağıstanlı Abdülfettah Efendi’den, Tefsiri Manastırlı İsmail Hakkı’dan dinlemiştir. Ardından asıl hocası Hüseyin Necmeddin Efendi tarafından hicri 1327 (miladi 1909 veya 1910) tarihinde kendisine icazet verilmişitir. Daha icazet almadan önce asistan sıfatıyla Fatih Cami’nde usuli fıkıhtan Mirkat’ı okutan Ataullah Efendi’ye ilerleyen yıllarda meşihat- İslamiye (şeyhülislamlık) tarafından dersiam rütbesi verildiği bilinmektedir.[3]Kendisi ilmi meşguliyetleri yanısıra siyasi faaliyerlerden de geri durmamış, 1911 yılında kurulan Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katılmıştır. Bu fırkanın etrafında kümelenen pek çok zevat kendisinin medreseden tanıdığı arkadaşlarıdır. Bunlardan Mustafa Sabri Efendi ile Elmalılı Hamdi Efendi akla ilk gelen isimlerdendir. Keza fırkanın önemli figürlerinden Miralay Sadık ve Gümülcineli İsmail beyler de onun yakın mesai arkadaşlarından olacaklardır. Fakat Hürriyet ve İtilaf Fırka’sının kurulmasından kısa bir müddet sonra Tefsir ve Hadis bilgisini geliştirmek maksadıyla Mısır’a giderek devrin Ezher şeyhi Selim Bişri’den 1914 senesine kadar tefsir dersleri almıştır.[4] 1914 yılında Kahire’ye veda ederek Üsküp’e geçer. Ataullah Efendi 1919 yılına kadar Üsküp’te kalmakla birlikte bu dönem faaliyetleri hakkındaki bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. 1919 yılında tekrar İstanbul’a gelen Ataullah Efendi’nin burada Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar yüksek dereceli medreselerde hocalık yaptığı ifade edilmektedir.[5] Bu süreçte Hürriyet ve İtilaf kadrolarıyla irtibatını devam ettiren Ataullah Efendi, 26 Mayıs 1920 tarihinde başkanlığını Miralay Sadık Bey’in yaptığı “Merkezi Umumi Heyeti” azası olmuştur. Aza arasında ismi “Dersiam Ata” olarak geçmektedir.[6] 1922 yılında Osmanlı Devleti’nin çökmesiyle birlikte Üsküp’e kesin dönüş yapacaktır.
1919 yılında tekrar İstanbul’a gelen Ataullah Efendi’nin burada Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar yüksek dereceli medreselerde hocalık yaptığı ifade edilmektedir.
Dönüşten bir müddet sonra, 1923 tarihinde Müderris Abdülbaki Mustafa Efendi’nin vefatı üzerine üzerine boş kalan Meddah Medresesi baş müderrisliğine tayin edilmiştir. 1931 yılında Filistin müftüsü Emin el-Hüseyni’nin daveti üzerine “Umumi İslam Kongresi” üyesi olarak Kudüs şehrini ziyaret eder. 1932 yılında Üsküp Ulema Meclisi tarafında müderrislik görevinden azledilmekle beraber, Meddah mütevellisi Şevki Ramiz Bey’in de desteğiyle azil kararını tanımayarak vazifesine devam eder ve 1934 yılında ilk nesil talebesine icazet verir.
1935 yılında siyaset sebebiyle mütevelli Şevki Ramiz ile arası açılır ve bu zatın Üsküp Ulema Meclisi ve Vakıf müdürlüğü ile işbirliği içine girmesi sonucunda Ata Efendi polis müdahalesiyle medreseden uzaklaştırılır. Çok geçmeden talebeleri de orayı terkederek yani bir bina kiralanır medresenin eğitim faaliyeti devam eder. 1938 yılında Üsküp Ulema Meclisi azalığına seçilerek Fetva Emini olur. Bu görevi 1941 yılındaki Alman işgaline kadar devam edecektir.[7] 1941-1944 yıllarında Üsküp Almanya tarafından Bulgar yönetimine terk edilir. 1942 yılında Bulgar polisi tarafından sürgüne gönderilmek üzere trene bindirilen Ata Efendi son anda bazı dostları tarafından kurtarılır.[8] Ataullah Efendi, yeni kurulan sosyalist rejimin kendisi ve cemaatine karşı baskılarını arttırmağa başladığı bir süreçte, 2 Aralık 1946 yılında Üsküp’te vefat etmiştir. Naaşı, Fettah Efendi tarafından kıldırılan cenaze namazının akabinde tarihi Gazi Baba kabristanına defnedilmiştir.[9]
1938 yılında Üsküp Ulema Meclisi azalığına seçilerek Fetva Emini olur.
Ataullah Efendi’nin yeterli ilmi donanıma sahip olmasının yanında, oldukça başarılı bir teşkilatçı ve geniş kitleleri yönlendirebilecek karizmatik bir kişiliğe sahip olduğu anlaşılmaktadır. Kendisini yakından tanıyan talebesi Bekir Sadak’ın “Ata Efendi’nin bir başka meziyeti de en buhranlı anlarda, telaşa düşmeden ve münakaşalara girmeden isabetli kararlar almak”[10] cümlesi onun bu yanını oldukça iyi özetlemektedir. Muhafazakar bir bakış açısına sahip olan Atullah Efendi son dönemelerde dile getirilen kimi modernist yaklaşımlara tepki göstermiş, sözgelimi Türkiye’ye göç ve şapka fetvaları örneğinde görüldüğü üzere Müslümanların vatanlarını terk etmemesi için mücadele etmiş ve geleneksel İslami bilincin gerek zihniyet gerekse tezahür planında sürdürülmesi gerektiğini düşünmüştür. Onun siyasi anlamda bölgeden çekilen Osmanlı’yı, medeniyet ve kültür sahalarında devam ettirmeye çalışanların sembol isimlerinden olduğu söylenebilir.
Not: Bu metnin genişletilmiş hali, 100. Yılında Uluslarararsı Meddah Medresesi Sempozyumu’nda sunulmuş ve sempozyumun edisyon kitabı olan Üsküp’te Meddah Medresesi (Editörler: Sevba Abdula, Abdullah taha İmamoğlu; İDEFE Yayınları, 2024) kitabında yayımlanmıştır.
[1] Ataullah Kurtiş özel arşivi.
[2] Ataullah Kurtiş özel arşivi; Nimetullah Kurtiş, Ataullah Efendi’nin Hal Tercemesi.
[3] Bekir Sadak, “Üsküp’te Meddah Medresesi”, 4-5.
[4] Ataullah Kurtiş özel arşivi.
[5] Ataullah Kurtiş özel arşivi ; Hüseyin Yusuf Latif, “Reisu’l-ulema el-Cedid fi Cenubi Yugoslafya”, el-Feth, sy. 611, (Cemadi’l-ula h. 1357): 12. Bazı şifahi bilgilere göre Fatih Medresesi’nde dersiamlık yapmıştır.
[6] Ahmed Nedim (yay. haz.), Ankara İstiklal Mahkemesi Zabıtları 1926, (İstanbul: İşaret Yay., 1993), 372.
[7] Enes Selam, “Müderris Ataullah Efendi ve Meddah Medresesi”, 365-368, 377-378.
[8] Zeki Gürel, Abdül Fettah Rauf Efendi, Ankara: Berikan Yay., 2023), 383.
[9] Gürel, Abdül Fettah Rauf Efendi, 386; Bekir Sadak, Üsküp’te Meddah Medresesi, 4; Selam, “Müderris Ataullah Efendi ve Meddah Medresesi”, 370
[10] Bekir Sadak, “Biz Oralarda Kalmalıydık (5)”, el-Hilal, sy. 26 (Mayıs 1991): 17.
Kaynakça
Aruçi, Muhammed: “Üsküp’te Meddah Medresesi”, Balkanlarda İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, 181-198 (Sofya 21-23 Nisan 200), İstanbul: IRCİCA, 2002.
Ataullah Kurtiş Özel Arşivi.
Gürel, Zeki. Abdül Fettah Rauf Efendi. Ankara: Berivan Yayınevi, 2023.
Latif, Huseyin Yusuf. “Reisu’l-ulema el-Cedid fi Cenubi Yugoslafya”. El-Feth, sy. 611, (Cemadi’l-ula H. 1357): 12-13
Nedim, Ahmed (yay. haz.). Ankara İstiklal Mahkemesi Zabıtları 1926. İstanbul: İşaret Yayınları, 1993.
Nimetullah Kurtiş. Ataullah Efendi’nin Hal Tercemesi, (el yazma).
Sadak, Bekir, “Biz Oralarda Kalmalıydık (5)”, el-Hilal, sy. 26 (Mayıs 1991): 17.
Sadak, Bekir, Üsküp’te Meddah Medresesi, (yayımlanmamış bildiri, t.y., daktilo): 1-13.
Selam, Enes: “Müderris Ataullah Efendi ve Meddah Medresesi” . Üsküp’te Meddah Medresesi, ed. Sevba Abdula – Abdullah Taha İmamoğlu, 359-395. Üsküp: İDEFE-Fettah Efendi Eğitim ve Düşüne Derneği, 2024.
