Toplumlarda bilginin daha hızlı bir şekilde yayılmasını sağlayan gazetelerin Avrupa’da oldukça erken bir dönemde yayımlanmaya başladığı görülmektedir. İlk gazetenin ise 1609 yılında Strazburg’da neşredildiği bilinmektedir. Haftalık olarak yayınlanan Avisa, Relation oder Zeitung gazetesinde daha çok dış siyaset ve savaşlarla ilgili haberlere yer verilmiştir.[1] Sonraki yıllarda Hollanda, İngiltere ve diğer Avrupa şehirlerinde gazete neşri giderek yaygınlaşmıştır. Avrupa’ya nazaran Osmanlı Devleti’nde gazetenin popülerleşmesi oldukça geç döneme rastlamaktadır. XIX. asırda Osmanlı Devleti içinde bilginin dolaşımını hızlandıran en önemli faktör kuşkusuz gazete ve dergiler olmuştur. Gazeteler günlük, haftalık ve aylık olarak basılırdı. Bu durum toplumun daha hızlı şekilde bilgiye erişimini sağlamış ve kolaylaştırmıştır. Aynı zamanda Balkanlarda ilk gazete 1865 yılında günümüzde Bulgaristan toprakları içinde kalan Rusçuk’ta Tuna Dunav adıyla Türkçe ve Bulgarca olarak yayın hayatına başlamıştır.[2] Eş zamanlı olarak da Bosna’da, Bosanski Vesnik (Sırpça) Bosna Gazetesi Sırpça olarak, öte yandan Manastır vilayetinde 1873 senesinde Rumeli gazetesi neşredilmeye başlamıştır. Gazete ve dergilerin toplumda giderek rağbet görmesinin yanı sıra 1936 yılında televizyonların da yavaş yavaş adını duyurmaya başlamasıyla bilginin topluma ulaşması her geçen gün hızlanmıştır. Gazetelerde topluma intikal ettirilen bilgi, halk nazarında da belli ölçüde olumlu ya da olumsuz etki etmekte hatta belli ölçüde toplumu yönlendirmektedir.[3]
Balkan Savaşları sonrasında Osmanlı Devleti’nin bölgeyle olan siyasî ve iktisadî ilişkileri sona ermiş; yönetim ise Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı’nın denetimine geçmiştir. Bu yeni rejimle birlikte, bölgede yaşayan Türkler için siyasî, iktisadî ve dinî alanlarda bir çözülme ve gerileme dönemi yaşanmaya başlanmıştır. Göçlerin, baskıların, sınırlı hayat şartlarının yaşandığı bu zorlu süreçlerde ise Türklerin gazete yayınını belli imkânlar ölçüsünde sürdürdükleri görülmektedir. 1937 Vardar gazetesi Türkçe ve Sırpça olarak neşredilmiştir. 1951 Sevinç çocuk dergileri ile yine aynı yıl Tomurcuk dergisi yayın hayatına başlamıştır.[4] Edebiyat ile ilgili konular ise derli toplu olarak Köprü dergisi bünyesinde 2002 yılında yayımlanmaya başladığı görülmektedir.[5] Dinî alanı kapsayan konular ve ihtiyaçlar da dikkate alındığında daha önce başlaması tabii bir durumdur.
Özellikle dini alandaki bilgi eksikliklerini gidermek ve tamamlamak adına Yugoslavya rejimi döneminde Haberci dergisi Saraybosna’da yayınlanmıştır. Bosna merkezi sürdürülen din faaliyetlerinin de Makedonya topraklarında bilinmesi ve takip edilmesi amacıyla derginin pek çok sayısı 1954 yılından itibaren Üsküp’e gönderildiği görülmektedir.
Genel olarak dergide haberler ve dini konulara ağırlık verilmiştir. Aynı zamanda Makedonya sınırları içerisinde dergiye Müslümanların ne kadar rağbet edip etmediğini anlamak adına da abonelerin şehirlere göre sayısı raporlara eklenmesi istenmiştir.[6] Özellikle Üsküp’te din görevlileri ve İslam Dini Birliği çalışanlarının tamamı dergiye üye olduğu kaydedilmiştir. Fakat merkez haricinde şehirlerde dergiye aynı ilginin olmadığı gözlemlenmiştir. Merkez haricinde haberci dergisine abone olan şehirler: Kalkandelen 10; Kumanova Kasabasında 5, Debre kentinde 2 abone bulunmaktadır.[7] diğer şehirlerden ise dergiye herhangi bir abonenin olmamasının arka planında ne olduğu meçhuldür. Abonelik konusunda Sarayevo İslam Dini Birliği merkeze bağlı dini birliklerde derginin ne kadar takip edildiği önemsediği ve net sayıları talep etmesi durum değerlendirmesi yapmak adına oldukça önemlidir. Fakat aboneliği olmayan müftülükleri Üsküp merkez bu konuda uyarma ya da teşvik etme ihtiyacı duymaması ve kendi hallerine bırakmasının arka planında ne olduğu konusunda değerlendirme yapmak oldukça zordur.
1980 sonrası dönemde Haberci dergisinin Makedonya’ya neden ulaştırılmadığına dair kaynaklarda net bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Saraybosna üzerinden temin edilen bu derginin, Makedonya’daki Müslümanların ihtiyaçlarını tam anlamıyla karşılamadığı ve İslam Dini Birliği’nin tüm faaliyet alanlarını yansıtmada yetersiz kaldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla 1987 yılında İDB ülke sınırları içinde yaşayan Müslümanların tamamını kapsama adına üç dilde El-Hilal gazetesini çıkarma kararı almıştır. Aynı zamanda üç dilde kaleme alınan yazılar tek bir gazete içinde yayınlanmıştır. Birbirinden bağımsız pek çok mevzunun işlendiği dergide bazı konular ortak ele alınmaktadır. Bu çalışmada 1987 ve 1991 yılları arasında El-Hilal gazetesinde kaleme alınan dinî konular irdelenmektedir.[8]
Gazetenin ilk sayısında Makedonya İDB başkanı Yakub Selimoski, El-Hilal gazetesi, başta İslam Dini Birliğinin faaliyetlerinin tanıtılması topluma ulaştırılmasının yanı sıra dinî alandaki eksikliklerin giderilmesi adına önem arz etmekte olduğunu beyan etmiştir.
Ayrıca, farklı ülkelerden kişilerin İslam Dini Birliği’nin kimliği ve faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler için başvuracakları ilk kaynaklardan biri El-Hilal gazetesidir.[9] Ayrıca Selimoski, “gazetemizin çıkışı, din, ilim ve sair kültür görevlerini işbirliğine bir çağrı sembolüdür. İslam Birliği siyasetine ve gazetimizin esas ilkelerine aykırı olmayan her türlü yazılar yayımlanacaktır. Gazetemiz dini niteliğini taşıyacak ve niteliğiyle İslam Birliği mensuplarına yönlendirecek” ifadeleri kullanmıştır. Dolayısıyla islam birliği ana ilkelerine aykırı olmayan her türlü yazının gazete yayımlancağının garantisini başkan selimoski vermiştir.
El- Hilal Gazetesi’nin 1-17 Sayıları
El-Hilal gazetesinin çıkarma planlarının daha önceki yıllara dayandığı ve alt yapı hazırlıkları yapıldığı Makedonya İslam Birliği BaşanıYakup Selimoski tarafından bizzat belirtilmiştir. “Sosyalist rejim tarafından yapılacak tahmini baskılar konusunda önlemler alınmıştır. Gazete İslam Dini Birliğinin çalışmalarını dile getirecek çağdaş bir tanıtım aracı olarak görülmüştür”. O günün şartları ve imkanları dikkate alındığında doğru bilgiyi topluma ulaştırma aracının gazete olduğu düşünülmüştür. Öte yandan İslam Birliği faaliyetlerinin Müslüman topluma tanıtılması ve ulaştırılması noktasında kuruma ait gazetenin olması oldukça önem arz etmektedir. Tarihi ve kültürel mirası objektif olarak gelecek nesillere aktarmak adına gazeteler önemli bir işlevi yerine getirmiştir. El-Hilal Gazetesi yayınlanmadan önceki süreçte İDB faaliyetleri ve çalışmalarını topluma olumsuz yönde aktarmak ve provokasyon yapmak isteyen şahıs ve köşe yazarları gazetelerde kaleme aldıkları olumsuz yorum ve düşünceleri gazeteler aracılığıyla kolayca halka intikal ettiriyorlardı.[10] İDB’nin kendi medya ya da gazetesi olmadığı için bu olumsuz durumu düzeltilmesi doğru bilginin topluma ulaştırılması epey zaman aldığı müşahede edilmiştir. El- hilal gazetesinin yayımlanmaya başlamasıyla birlikte hem bu neviden olumsuz haber ve köşe yazılarının bir nebzede olsa önüne geçilmiştir. Diğer taraftan da gazete kaleme alınan verilerden de faydalanarak din personeli, dini alandaki bilgi eksikliklerinin giderilmesi müslümanlara pozitif yansıması adına çaba sarf etmişlerdir. Çünkü komünizm dini alandaki çalışmaları kısıtladığı için dini alanda kendini yetiştirmiş kadroların azlığı da bir sorun teşkil etmiştir. Zikredilen eksikliklerin giderilmesi adınada El-Hilal gazetesi pek çok yönden önem arz etmiştir.
Makedonya’daki Müslümanların tamamına ulaşmak ve herkes tarafından anlaşılmak amacıyla El-Hilal gazetesi üç dilde neşredilmiştir.
Özellikle gazetenin Türkçe olarak kaleme alınan ilk sayıları incelendiğinde, 1 ile 17. sayılar arasında yayımlanan yazılarda başta İslam Dini Birliği’nin faaliyetleri olmak üzere, çeşitli konulara dair haberlere ilişkin sınırlı sayıda bilgiye yer verildiği görülmektedir. İDB toplantıları, imamlık sınavlarıının duyuruları, İsa Bey Medresesinin kadroları ve talebeleri dini alandaki ihtiyaçları karşılamadaki önemi üzerine durulmuştur. Gazetede haberler yapılarak öğrenciler medrese okumaya teşvik edilmiş ve pek çok talebe medrese okumak adına adeta birbiriyle yarışmıştır. Medresenin ilk nesil öğrencileri günümüzde İDB çeşitli sektörlerinde müdürlük yanı sıra İsa Bey medresesi’nde muallimlik, muhtelif şehirlerde müftülük görevleri ifa etmektedirler. Onlar arasına bir çoğu da günümüzde muhtelif camilerde imamlık vazifeleri ifa etmektedirler.
El-Hilal gazetesinde İDB başkanın çeşitli kurum ve kuruluşlara yaptıkları ziyaretler ve konuşulan konular hakkında kısa açıklamalar da yer verilmiştir. diğer yandan da İDB’ye yapılan üst düzey ziyaretlerde gazete önemli bir yer tutmaktadır.[11] Ayrıca vefat eden din görevlilerinden, İDB personeli, müderris, imam, alim ve benzeri görevilerin hayatları hakkında kısa özet sunup baş sağlığı yazıları da yayınlamıştır. Gazetenin baş sayfadaki özet haberlerin akabinde dinî konulara ağırlık verildiği gözlemlenmektedir. Oruç, ramazan, hac, zekat, iman, islam temel konuların başındadır. İslamın beş şartından biri olan hacla ilgili de yazılar kaleme alınmıştır. Hacın önemi Peygamber Efendimizin yaptığı ilk hac anlatılmıştır. Diğer yandanda hac vazifesini ifa etmek isteyen Makedonyalı Müslümanların da Hac işlemleri İslam Dini Birliği tarafından organize edilmektedir. Özellikle asırlar önce Makedonyadan hacca gidenler deve kervanlarıyla aylar süren yolculuklar yaparak hac vazifelerini ifa ederlerdi. Zaman içinde deniz yoluyla ve karayollarına otobüslerle hacca gitmek her geçen gün daha zahmetsiz ve pratik hale gelmiştir. günümüzde ise İslam Dini Birliği organizasyonunda hava yollarıyla saatler içinde Mekke ve Medine’ye hacılar ulaşmaktadır. Suudi Arabistan Devleti Halihazırda Kuzey Makedonya İslam Dini Birliğine yıllık 2.000 kişilik hacı kontenjanı vermektedir. Son yıllarda ülkeye verilen hacı kontenjanları aylar öncesinden dolmaktadır.
El Hilal Gazetesi’nin 18-33 Sayıları
18-33 sayılarda dinî konuların yanı sıra edebiyat, İsa Bey Medresesi’nin kadroları ve öğrencileriyle ilgili haberler yapılmıştır. Bir yandan restore edilerek ibadete açılan camilerle ilgili haberlere yer verilirken, diğer yandan yıkılan kutsal ve sosyal yapılarla ilgili kamuoyunu harekete geçirme amacıyla yayımlanan tepki mesajlarına İDB öncülük etmiştir. Devlet tarafından el konulan vakıf mallarının iadesi noktasında da İBD çalışmalarını sürdürmektedir. Aylarca ve yıllarca süren mahkemelerden sonra bazı vakıf mallarının iadesi İDB kontrolüne geçmiştir. Vakıf mallarının geri verilmesi noktasında farklı şehirlerde davalar sürmektedir. Ayrıca bu sayılarda İDB’nin faaliyetleri hakkında daha çok haberler yapılmıştır. Muhammed Aruçi, Mehmed İbrahimi, Behcuddin Şihabpi, İDB’nin Haberleri, dinî konular, vakıflar, sosyal ve kültürel hayatla ilgili pek çok konu kaleme almıştır. Ayrıca Ebul Ala el-Mevdudi,[12] ait pek çok dinî konu Türkçe tercüme edilip gazete yayımlanmıştır. Konular genellikle İslam, iman ve itaat, İslam’da küfrün mahiyeti, İslam’da Allah bilgisi nasıl elde edilir. İbadet, oruç, zekât, hac ve namaz gibi hususlar Arapçadan Türkçeye tercüme edilmiştir.
Bu süreçte erkeklerin yanı sıra hanımlar da El-Hilal gazetesinin faaliyetleri aksamadan sürdürülmesi adına katkı sunmuşlardır. Hüsniye Hoca, kadınların eğitimine İslam’ın verdiği önem konulu bir yazı kaleme almıştır. Hatice Aruç, Müslüman genç nesillerimiz, adlı bir köşe yazısı yazmıştır. Sonraki sayılarda zaman zaman dini alanda kendini yetiştirmiş hanımlarda çeşitli konularda katkılar sunmuşlardır. Hilal Gazetesine dini alanlarda katkı sunan pek çok hoca hanım bulunmaktadır. fakat bu konuda en çok öne çıkan şüphesiz Hafız Kadriye hanımdır. Özellikle 2004 yılından itibaren Hafız Kadiye Süleyman, dini konular ve hafızlık enstitüsü ve hafızlarla ilgili röportajlar ve çeşitli yazılar kaleme almıştır.
Sonuç
İslam Dini Birliği Kuzey Makedonya Müslümanlarının gerek dinî konularda gerekse dini yapılar ve din eğitimi sahalarında yegâne temsilcisi konumundadır. İDB, bütün faaliyetlerini ve çalışmalarını birinci elden Müslümanlara duyurmak adına bir yayın organına ihtiyaç duymuştur. İDB mutat olarak düzenlediği toplantılarında yapılan istişareler akabinde bütün Müslümanları kapsayacak şekilde bir gazete çıkarma kararı almış ve 1987 yılında El- Hilal gazetesi üç dilde yayın hayatında başlamıştır. Ayda bir basılan gazete içinde Türkçe, Arnavutça ve Makedonca üç dilde haberler yer almıştır. Bazı haberler ve köşe yazıları paralel olarak hepsinde ortak olarak yer alırken pek çok haber ve köşe yazısı ise birbirinden bağımsız muhtelif şahıslar tarafından kaleme alınmıştır. Özellikle El-Hilal’in kuruluş aşamasında Türkçe ile ilgili kısımda merhum yazar ve âlim Muhammed Aruçi önemli rol oynamıştır. İlk sayılarında güncel haberlerle ilgili bilgiler paylaşıldığı gibi aynı zaman da önemli bir âlim olan babası Kemal Aruci’nin kelam derslerinde işlediği konuları farklı bölümlere ayırarak ve Osmanlıcadan sadeleştirerek gazetede neşretmiştir. Muhammed Aruçi, Ramazan, bayram, Kur’an, İsa, İncil tahrifi gibi konular üzerine yazarken, babasının derslerde işlediği konuları tetkik edildiğinde iman, İslam, Allah’ı görmenin mümkün olup olmadığı hususları dikkatlere sunularak, İslamiyet’in ana ilkelerini konu edinen kelam mevzularına ağırlık verdiği müşahede edilmektedir. Gazetede 17. sayısından sonra dinî, tarihî, sosyal alanda köşe yazılarının çoğu Mehmed İbrahimi ve Muhammed Aruçi’ye aittir. Ayrıca İsmail C. adlı şahıs tarafından zaman zaman sunulan Türkçe hutbelerde gazetede yayımlanmıştır. Öte yandan Arapçadan pek çok temel konu Türkçeye tercüme edilip yayınlanmıştır. Ayrıca Türkiyeli düşünürlere ait çok sayıda dinî konu gazetede neşredilmiştir. Öte yandan İDB’nin, misyon ve vizyonunun tam olarak anlaşılmasında ve topluma ulaştırılmasında El-Hilal gazetesi önemli rol oynamıştır. Aynı zamanda İDB başkanı Yakup Selimovski zikrettiği gibi ülke içinde ve ülke dışında İDB faaliyetleri hakkında bilgi edinmek isteyen düşünürler ve kurumlar için, İDB kimliği niteliğindeki gazeteden misyon ve vizyonu hakkında detaylı bilgiler elde edilmesi noktasında kaynaklık teşkil etmektedir. El-Hilal gazetesi kuruluş aşamasından itibaren aynı çizgide kalarak çalışmalarına devam etmektedir. El-Hilal gazetesi günümüzde Hilal İslam Kültür ve Haberler Dergisi ismiyle 140 sayıya ulaşmıştır. El-Hilal gazetesi üç ayda bir Mlada Mesecina ile beraber yayınlanmaktadır. Hena e Re ise ayda bir ayrı olarak basılmaktadır.
Not: Bu metnin genişletilmiş hali, ‘Balkan Periodicals: Trajectory of Islamic Thought 1945-1990’ Sempozyumu’nda sunulmuştur.
[1]Aslı Yapar, Basında Etik, İstanbul: İletişim Fakültesi Dergis 1997, Sayı 4, S.19
[2] İsmayil Arslan, 20 Yüzyılın Başlarında Balkanardan Bir Ses Kainat Gazetesi, Ulusalararası Balkanlarda Türk Varlığı Sempozyumu, II, C.1, Yayına Hazırlayan Ünal Şenel, 13-15 Mayıs 2010, Manisa, s.96.
[3] Kerim Karagöz, “Yugoslavya’da Yayınlanan Türkçe Yayınlar”, (Yüksek Lisans Tezi) istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik ve Halkla İlişkiler Bölümü, İstanbul 1991, s.1.
[4] Karagöz, Yugoslavya’da Yayınlanan Türkçe Yayınlar, 1-48.
[5] Mümin Ali, Köprü Dergisi Ekseninde Teşekkül Eden Makedonya Türk Edebiyatı, Divan Yayıncılık, Üsküp, 2022, s. 42-48.
[6] Mumin Omerov, 1956 Yılı Ulema Meclisi Kayıtlarına Göre Makedonyadaki Camiler ve Din Görevlileri, I. Uluslararası Balkan Şehirleri Sempzoyumu Bildiri Kitabı, ed. Mustafaa Hatipler Çanakkale:Pa Paradigma Yayınları, 2024, s. 298-307.
[7] Omerov , 1956 Yılı Ulema Meclisi Kayıtlarına Göre Makedonyadaki Camiler ve Din Görevlileri,
303-306
[8] Nizam Reşit, “Hilal Dergisinin 35.Yılı,” https://www.yenibalkan.com.
[9] Yakup Selimoski, “Hilal”, Makedonya Üsküp İslam Dini Birliği, 1987, Sayı 1., s.1.
[10] Selimoski, “Hilal” MÜİDB, 1987, Sayı1, s.2.
[11] Muhammed Aruçi, “İlahi Eğitim Ayı Mübarek Ramazan”, Makedonya Üsküp İslam Dini Birliği, 1987, Sayı 1., s.1.
[12] Ebu’l A’lâ El-Mevdudi 1903 Hindistan’nın Haydarabâd Eyaletine Bağlı Evrengâbâd ‘Da 1979 Yılında New York Buffalo’da Doğ – Vefat Etmiştir.
